Хикәйә
Бөрйәндә тыуып үҫеп, Сибай ҡалаһында төпләнгән баҫмабыҙҙың күптәнге дуҫы Миләүшә Ҡаһарманованың һәр хикәйәһе уҡыусылар тарафынан көтөп алына, ҡулдан-ҡулға йөрөтөп уҡыла. Әтнәкәһе – кем дә осрарлыҡ хәл-ваҡиғаларға ҡоролған, тормошсан булыуҙарында ғына түгел, ә һәр әҫәрҙә ябай бер тормош
күренешенең мөғжизәүи яғын асып күрһәтә белеүҙә лә. Авторҙың уҡыусыларға һөйөнсөһө лә бар, ошо арала ғына уның «Күңелем йылы теләй» исемле өр-яңы хикәйәләр йыйынтығы донъя күрҙе.

Көн оҙоно илап ятам, миндә бе­рәй­һенең эше булһасы. Ысынында иламайым да инде хәҙер, туйҙым, күҙ йәштәре лә сыҡмай, көсәнһәм дә. Башта апайым әүрәткән, әсәйем йәл­ләгән саҡта илауы ла рәхәт ине. Хатта «анау» (исемен әйткем дә килмәй) арҡамдан ҡағып, сәсемдән һыйпап маташҡанда ла ярһығы ғына килгәйне. Аҙаҡ мине оноттолар. Әсәйем асыуланырға ла уйлай башланы әле. «Тор! Өй тулы кеше, әҙәм ҡаратып аунап ятма»,—тип әйтеп үтте. Торһам – еңеләм инде, тормаһам – әллә күпме нәмәне күрмәй ҡалам. Апайым кейәүгә сыға бит бөгөн! Шуға илайым, шуға ҡайғырам. Сыға инде, «анау» килеп тик йөрөй бит, йәнде көйҙөрөп. Сәс­кәләр алып килгән була. Ундай сәскәне мин апайыма үҙем дә йыйып бирә алам. Кәрәк икән, бер арба итеп өйөр­гә була, үҙебеҙҙә үҫә лә инде. Бүләк иткән кершәнен дә күрҙем, йомро ҡумтала он һымаҡ нәмәкәй. Биткә оҙаҡ һөртөп торһаң, ашағы килеп ки­тә, еҫе тәмле генә. Тыуған көнөнә тигән алҡаһы ла матур… тик барыбер апайымды бирге килмәй. Кистәрен эскәмйәлә бергә ултырғандарында ҡарап ҡына торам да, апайымдың яурынына ҡулын һалһа, шунда уҡ белә­ген этеп төшөрәм. Һалмаһын! Уны мин генә ҡосаҡлай, мин генә һөйә алам. «Балдыҙым уҫал», – тигән була. Кәнфит менән әүрәтм­әксе, аҡса бирмәксе. Алмайым. Ҡаршы тау ҙурлыҡ алтын бирһә лә, мин уға апайымды… Никах уҡый башланылар! Ипләп кенә тороп, түрбаш яҡта шымып ҡал­ған ҡатын-ҡыҙ араһына инеп китәм. Оло яҡта ағайҙар, өҫтәл тирәләй теҙе­лешеп ултырып, һаҡаллы мулланы тыңлай. Мулла оҙаҡ ҡына «йырлағас», ҡара-ҡаршы ултырғандарҙан «Риза, риза» тип әйттерҙе лә, тағы ла нимә­ләрҙер тип битен һыйпаны. Башҡалар ҙа шулай иткәс, был яҡтағы апайҙарға ҡушылып мин дә «әпәр» иттем. Унан апайымды ҡотлай башланылар. Инәй­ҙәр: «Кейәү ҡотло булһын!» – тигән булалар. Булмаһын әйҙә! Яратмайым шуны!

Торараҡ һый-хөрмәт араһында яҙыл­ған да киткәнмен. Ҡоротлап бишбармаҡ ашап алып, ҡыҙ бирешергә эйәреп килгән балалар менән уҙышып кәнфит ҡағыҙҙары йыйғанда, мине йәштәрҙең кәләште юғалтып шау-шыу күтєреүґєре һиҫкәндереп ебәрҙе. Тамаҡ туйҙырып йөрөйөм, ә унда апайым юғалған! «Юғалған» тиһәләр ҙә, берәү ҙә артыҡ ҡайғырмай, киреһенсә, һунар­ға сығ­ырға атлыҡҡан эттәр шикелле ашҡы­нышып торалар. «Теге» лә иптәш егет­тәре араһында ауыҙын ҡолағынаса йырып алған да, ҡулы менән ул яҡҡа, был яҡҡа әйҙәп, эҙләү йүнәлешен самалай. Бик мәшғүл булһа ла, минең яндыра ҡарап тороуымды аңғарҙы әле. «Әйҙә, эҙләргә», – тип саҡырып, етәк­ләргә ҡулын һуҙа. Шунан етәкләтеп торам тей! Эргәһендәге апайымды юғалтып ултыра. Аңра! Мин янында булһам, бер күҙ яҙҙырмаҫ инем. Тупыл­дата баҫып, тегенең алдынан төштөм.
Шулай ныҡ юғалһа ла юғала икән кеше. Мин күпме уйнаһам да, улай юғал­майым, кис төшөүен аңғарыу ме­нән өйгә һыпыртам. Был апайым нимә­гә улай юғалып ҡуйҙы икән? Әллә «бынан» йәшенгәнме? Ай-һай, шулайҙыр ул.

Ауылдың әллә нисә йортона инеп тентеү үткәргән апай-ағайҙарға эйәреп йөрөгәндә, шулай уйлап ҡара янам. Ингән йорттарҙа беҙҙе алдаштырып, ишектәрен асмай, кейәүҙән («быны» шулай тиҙәр) аҡса таптырып йонсоталар. Еңгәләр менән тартҡылашыуҙан хәлдән тайған, унда-бында йә бүләге, йә аҡсаһы талап алынған, әммә шунда ла ныҡышып йөрөп кәләшен эҙләгән «быға» ҡарата күңелемдә йәлләүме, әллә шуның кеүегерәк башҡа төрлө йылы хисме уянырға итеп ҡыбырлап-ҡыбырлап ҡуя, тик мин яһилланып һиҙмәмешкә һалышам.
Ниһайәт, апайҙы таптыҡ. Сәпсим йылға аръяғындағы еңгәйҙәрҙең өйөндә булған. Башта ҡапҡаға, унан ишеккә сауҙалашып сыр-сыу килдек. Кейәү егеттәре аллы-гөллө яулыҡтарын да, йәшелле-ҡыҙыллы аҡсаларын да таратып бөтөргә мәжбүр булды. Тупһа төбөндә геүләшеп, көлөшөп, таҡмаҡлап бейеп туйғандан һуң ғына ишек асылып китте. Инеп барған «теге»нең артынан мин дә йомолғайным, танауым төбөндә генә ишекте «шап» иттереп япты ла ҡуйҙылар. Башта «мине күрмәйһегеҙме әллә» тигән ҡиәфәттә башымды күтәреп, йоҙаҡ һалып тороусыларға аҡайта ҡарап ебәрҙем. Тик уларың «хи-хи» лә «ха-ха», мине бар, тип тә бел­мәйҙәр. Асыуланып, йоҙроҡлап ишекте туҡмай башланым, ҡулымды тотҡайнылар – тибәм. Ахырҙа күтәреп үк алып киттеләр. «Апай! Апай, мин бында!» –тип ҡысҡырһам, ауыҙымды баҫалар. Хәлемдән килгәнсә тыпырсынып ҡаршылашам: тешләйем, сапсыйым. Миңә бит быларҙан ысҡынып, апайымды ҡотҡарырға кәрәк! Уны бит бикләп ҡуйҙылар… «анау» менән! Ну… Айбулат! (Тәүге тапҡыр эстән булһа ла еҙнәмдең исемен атайым.) Сығырһың әле, кәрәгеңде бирәм!

Үҙебеҙҙең ихатаға ҡайтҡас, үсемде кемгә төшөрөргә белмәй үрле-ҡырлы йөрөгәндә, «теге»нең лапаҫ аҫтында торған матайы күҙгә салынды. Бороп булырлыҡ бөтә нәмәләрен борғослағас та һарыуым баҫылмай, ерҙән услап тупраҡ алып, бензин багына ҡойҙом. Унан бактың ҡапҡасын кире ябып китеп барҙым.

…Икенсе көн уянһам, кисәге ҡунаҡ­тар ҡайтып бөткән, ә «теге» әлеге мата­йын тиреп һалып, өҫтөнә эйелгән. Уға күрше ағайҙар ҡушылған, бөтәһенең дә ҡулдары ҡап-ҡара майҙа. Апайым эргәләге бүкәнгә ҡунаҡлаған да «теге»­нән күҙен ала алмай ҡарап ултыра. Был күренештән «яҡшы булған» тип танта­на итеп тә өлгөрмәнем, әсә­йемдең:
– Кем улайтып этләшеп йөрөргә мөмкин? Күреп ҡулын өҙөп алырға ине шуның, – тип һуҡраныуынан битемә ут ҡаба ла йәшерен генә «теге»гә күҙ һалам. Ә ул, шул һүҙҙәрҙе генә көтөп торғандай, башын күтәреп, туп-тура миңә ҡарай. Аһ! Ул бит белә! Минең эш икәнде! Ҡурҡышымдан манма тиргә төштөм. Әйтә инде! Хәҙер әйтә лә минең кәрәкте бирҙертә. Беҙ бит – «дошмандар». Ошо яуызлыҡты көтөп торғанымда, был шаян йылмайып:
– Эх, балдыҙымды матайҙа елдертеп йөрөтөрмөн тигәйнем, – тимә­һенме. Ғәрлегемдән боролдом да өйгә елдерҙем…

Атайһыҙ икәнлегемде тоймаһам да, атайлы ғаиләләрҙә нимәлер икенсерәк икәнлекте аңлайым. Шунлыҡтан еҙнәмдең (хәҙер мин уны шулай атайым, дөрөҫөрәге, әсәйем «һыҙырыу» менән янап, шулай тип кенә өндәшергә ҡушты) башҡа балалар янда булғанда килеп һүҙ ҡушыуы оҡшай. Ат эсерә барғанда, йыуаш бейәһенең киң арҡаһына атландыра ла яйлап ҡына йөрөтөп алып килә. Мин йәнәшәнән тәпәйләгән малайҙарға һауалы ғына ҡарап барам. Әүһәләгенә лә бик ҡәнәғәтмен. Атынып эйеп, һауаға тиклем осорға була. Көйәнтәгә тип муйыл киреп ҡуйҙы әле, киләһе килеүемә кибеп торор, тине. Улар апайым менән күрше ауылда йәшәй, быйыл уҡырға барып, киләсәктә дүртенсене тамамлағас, мин дә уларҙа торасаҡмын, беҙҙә мәктәп тик башланғыс ҡына.

Мин хәҙер еҙнәмде күрә алмайым түгел, киреһенсә, күргем килеп тик тора. Был хистәрем ни арала улай төптө икенсе яҡҡа ауып киткәндер, ҡай арала ул мине шулай сихырлап алғандыр – белмәйем. Апайымдан бигерәк уны һағынам. Мәктәптән ҡайтам да әсәйемдән: «Еҙнәмдәр килмәйме әле?» – тип һорайым. «Ураған һайын ҡотороп йөрөй алмайҙар инде, ялда бер кискә генә килә һалып китербеҙ, тигәйне апайың», – тигәндән ҡанатланып, буяу ҡәләмемде төкөрөкләп календарҙағы былай ҙа ҡыҙыл ялды тағы ла ҙурайтыңҡырап ҡуям – күренеңкерәп торһон.
Беренсе класты тамамлағанда апайымдар беҙгә бәпәй менән килде һәм шул ҡусты шатлығынан еҙнәм миңә сәпит һатып алған ине. Бәхеткәйҙә­рем! Бәпәйҙән бигерәк сәпиткә ҡыуандым шикелле. Әсәйем:
– Аташландырып шуны, малайҙар нәмәһе алып, – тип асыуһыҙ ғына һуҡранырға уйлағайны ла, еҙнәм:
– Ҡәйнәм, беҙҙең Әминәнең холҡо егеттәрский бит, ҡурсаҡ тотмай ул, тәтәй уйнамай, әйҙә, бер нә­мәгә әүрәһен, – тип тиҙ генә ыңғайға һапланы ла ҡуйҙы. Ул арала мут ҡына итеп миңә күҙ ҡыҫты. Ризалығымды белдереп, күҙҙәремде селт-селт йомдом, күҙ ҡыҫа белмәйем бит һуң, икеһе лә бергә ябыла ла ҡуя.
Ҡолай-ҡолай ул сәпиттә йөрөргә өйрәнеүҙәрем! Терһәк-тубыҡтар туҙһа туҙҙы, малайҙарҙан ҡалышманым, ултырғысына менеп ултырырға буйым етмәһә лә, ике тимере араһына баҫып, тәпәйҙәрен әйләндерәм генә. Быҙауҙарҙы, ҡаҙҙарҙы шуны менеп эҙләп алып ҡайтам хәҙер. Телде арҡыры тешләп сабаһы түгел, рәхәт.

Дүртенсене тамамлап, еҙнәмдәргә күсенеп китеү минең өсөн ҙур байрам булды. Ауылдан балалар илашып китә торған булһа, мин иһә сумаҙанымдан алда матай арбаһына төшөп тә ултырҙым. Ҡапҡа төбөндә оҙатып ҡалған әсәйем алыҫайып барып, бер нөктәгә әүерелгәс тә, арбанан еҙнәмдең артына үрмәләп, башымдағы яулығымды һыпырып төшөрөп, сәстәремде елгә туҙғыттым:
– Еҙнәй, шәберәк ҡыу!
Еҙнәм ҡылығымдан көлөп килә, тиҙлекте шәбәйтә.
– Тағы ла шәберәк! – тип ҡысҡырам ауыҙ ҡыуышлығымды ел салшайтҡанда ла.
Шулай беҙ туҙан уйнатып, күкрәк ситлегемдән йөрәгем ысҡынып оса яҙғансы матайҙа елдерҙек.

Был ваҡытта апайымдың ике малайы бар ине инде. Шуларҙы бағып, аш-һыу араһында булышып, мал-тыуар ҡарашып үтә бында уҡыуҙан тыш ваҡытым. Апайым күберәген балаларына сырмалып ултыра. Шунлыҡтан тыштағы күп кенә эштәрҙе еҙнәм иртәнсәк сығып киткәндә миңә төбәп әйтеп китә. Ул ҡушҡанса итеп кенә башҡарып ҡуям. Ҡайта ла маҡтап ташлай. Беҙ апайым менән һүҙгә һараныраҡ, йомоғораҡ кешеләр булғас, ундай матур һүҙҙәрҙе таба ла белмәйбеҙ. Ә ул шундай килешле, урынлы ғына итеп әйтә. Дәрестәремде эшләй алмай туҙынғанда ла, еҙнәм апайым асыуланмаҫлыҡ, мин үсек­мәҫлек итеп һөйләшә белә. Ахырҙа дәрес тә эшләнә, беҙ ҙә дуҫ. Шулай уҡ минең мәктәптәге йыйылыштарыма ла ул йөрөй. Малайҙар менән һуғышып-фәлән киткәндә лә, апайым шикелле «үҙе лә тик тормай» тип кенә ҡуймай, ә барып, теге шилмаларҙы күреп, һөйләшеп ҡайта. Апайыма: «Атайһыҙ, етем тип, ҡыйыр­һытып өйрәнмәһендәр», – тигәнен үҙем ишетеп ҡалдым әле.

Мин алтынсыға барған көҙ апайым өсөнсөгә бәпәй алып ҡайтырға әҙерләнде. «Еҙнәңә ҡыҙ табып бир­һәм әллә», – тигән була инде серҙәш итә башлаған миңә. Миңә ни барыбер, малайы ла, ҡыҙы ла, кем әйтмеш­ләй, шул бәйнәт инде, ҡарашырға кәрәк. Апайым бындай хәлдә булғас, барлыҡ йүгерә-саба торған хеҙмәт минең елкәлә. Бер көн, эңерләтеп кенә, ҡайтмай ҡалған һарыҡ бәрәсен эҙләп йөрөйөм. Мал тауышы сыҡҡандай бөтөн ерҙәрҙе лә ҡараным инде. Күберәген кешеләрҙең кәртә-ҡураһы булған яҡтан – арттан үтәм. Берәү­ҙәрҙең ялан кәртәһе тәңгәлендәге тар ғына тыҡрыҡтан килә инем, бәйле торған атты танып иғтибар иттем. Мин кәртәгә яҡынлап, кәртә араһы­нан ҡулымды һонғас, ат та танып, бышҡыра-бышҡыра ынтылды. Еҙнәм менеп йөрөгән һоро айғыр ҙа һуң. Тура килгән һайын шаҡмаҡ шәкәр ҡаптырып өйрәткәнмен. Тик был ат бында нишләй икән, уны еҙнәм генә егеп йөрөтә ине лә һуң? Был йортта кемдәр йәшәй икән? Еҙнәм уларға нишләп туҡтаған икән? Аптыранып ҡарана биреп торҙом да, аттан яуап алып булмаҫын аңлағас, үҙ юлым менән киттем. Бәрәсте табып алып ҡайтып бикләнем дә өйгә инер-инмәҫтән:
– Еҙнәм ҡайттымы? – тип һорайым.
– Юҡ, – ти апайым кәйефһеҙ генә, – әле өс көнө бар. Нишләп?
– Былай… – Шул ваҡыт мине нин­дәйҙер аңлайышһыҙ һиҙемләү ат хаҡында һүҙ ҡуҙғатыуҙан тыйҙы. Ҡа­тын-ҡыҙ һиҙемләүе булған икән ул.
– Оҙаҡ шул, ферма күсеп ҡайтһа, былайтып ҡуна йөрөмәҫ ине лә, – ти апайым сытырайып. – Уф-ф, ауырытырға уйлай әллә, ваҡытым бар бит әле…
Төн етеүгә апайым ысынлап ауырып китте. Билен баҫып, ишекле-түр­ле кәләп һуға. Ахырҙа мине фельдшер­ға йүгертте. Барып уны саҡырып ҡайтып килгәндә, апайымдың ыңғыраш­ҡан һайын: «Айбулат ҡайтып өлгөр­мәне бит әле… Айбулат юҡ…», – тип өҙгөләнгәне иҫемә төштө лә, ниндәй шайтан ҡотортоуына эйәреп­тер, теге ат торған йортҡа ҡарай киттем. Барып, тыҡрыҡҡа сығып торған тәҙрә­һенә үрелеп, таяҡ менән туҡылдаттым. Бер шаҡыным, ике. Эстән ҡатын-ҡыҙ тауыш бирҙе: «Кем бар унда?» Бик ҡыйыу килһәм дә, быны ишетеү менән тороп ҡасырға ла уйлағайным, әммә өндәшергә көс таптым:
– Мин!
– Һин кем ул?! Нимә кәрәк?! – ти был асыуланып.
– Айбулат еҙнәм!..
Эстәге ҡатын телһеҙ ҡалды шикелле. Мин дә әйткәнемдән шаңҡып торған арала, ҡайҙандыр, өйҙәнме, кәртә яғынанмы, ҡараңғылыҡтан пәйҙә булған берәү ҡапыл беләгемдән тотто:
– Балдыҙ?..
– Апай ауырый, – тип кенә әйтә алдым, еҙнәмде танығас. Иҫемә кил­гән­дә өйгә сабып ҡайтып еткәйнем инде.
Күктән төшкән бәхет булып ҡайтып ингән еҙнәмә апайымдың ҡыуан­ғанын күрһәгеҙ! «Һиҙендеңме, Айбу­лат, күңелең һиҙҙеме?» – ти ҙә һорай, ти ҙә һорай үҙен юлға әҙерләшкән еҙнәмдән. Тегеһе, көсәнеп йылмайып, башын ғына һелкә ала. Ҡайҙа булған таҫма теле? Ҡабаланып уны-быны сумкаға тултырған арала еҙнәм ике күҙен тултырып миңә ҡарап ебәрә. Ҡарашы бахырҙың! Хужаһының төш­кө ашҡа тигән икмәген урлап ашаған эттеке кеүек. Йә үлте­рәһең, йә ҡалдыраһың, тип тилмерә. Мин, ҡатылығыма барып, күрмәмешкә һалышам. Ул ҡарашымды тоторға итә, хөкөмөм­дө көтә. Өндәшмәнем. Унда ла, унан һуң да. Еҙнәм бик ауыр кисерҙе быны. Ҡаты ауырыу үткәргән кеүек булып барып, саҡ «һауыҡты». Ә мин бөтөн был хикмәтле хәлдең төбөндә ниндәй­ҙер ярамаған нәмә барлығын тойомланым. Шул ғына.

Апайым тағы ла малай тапты. Туптай йомроланып, ҡулда һәлмәк кенә ауырлығы булған бәпәйҙе йыуындырышып йөрөгәнемде күҙәтеп ултыр­ған еҙнәмә апайым ғәйепле тауыш менән:
– Ҡыҙ булманы инде, һин ҡыҙ бала яратаһың бит, – тип ҡуйҙы.
Шунда еҙнәмдең әйткәнен һис тә онотмайым.

– Ҡыҙыбыҙ бар ҙа инде, – тип эйәге менән миңә ымланы ла, уйынлы-ысынлы итеп, – һиңә оҡшап уҫал, миңә оҡшап егәрле, – тип ҡуйҙы.
Ысынлап та, был ауылда мине «Айбулаттың ҡыҙы» ти ҙә ҡуялар бит. Һе, «Айбулаттың ҡыҙы»… Былай, оҡшай.
Бынан ары ла, инде үҙем аңлаған һәм иҫләгән ғүмеремдә, мин еҙнәмдән аҙ яҡшылыҡ күрмәнем. Ул минең өсөн атай ғына түгел, терәк тә, таяныс та булды. Бошонған саҡтарымда сәсем­дән һыйпап йыуата, яңылыш­ҡанымда дөрөҫ йүнәлеш бирә, артыҡ шашын­ғанымда тынысландыра, мохтаж са­ғымда ярҙам ҡулы һуҙа, әүрәтә, күн­дерә һәм күңелемде үҫтерә белде. Апайым аңлай алмаған саҡтарымда ла хәлемде төшөндө, йөрәгемдәген тоя алды. Эскерһеҙ, атайҙарса яратты ул мине. Ә мин уны.

Бөгөн ул мине кейәүгә бирә. Бер аҙ һуҡмышлап алған, ахыры. Әллә шуның шауҡымынан, әллә башҡа сәбәп­тән ике күҙенән йәштәре субырлап ҡойолоп ултыра. Ирекһеҙҙән үҙемдең уларҙың никахындағы хәлем иҫемә төшә лә:
– Шулай, еҙнә, донъя алмаш килә, – тип көләм.
Ә уның телендә тик бер һүҙ:
– Балдыҙымды… балдыҙымды алып китәләр…
Эй, еҙнәм. Еҙнәм – еҙ төймәм.