Нажиә Игеҙйәнова: Саша
(Хикәйә)
Күтәренке кәйеф менән табынға ултырҙылар.
– Таныштырайым әле, – тип һүҙ башланы Саша, – беҙҙең яныбыҙҙа минең класташым Динә ултыра. Һеҙгә, Айҙаҡай ауылына, фельдшер булып эшкә килде. Динәнең ире лә фронтта. Колхоз председателе: «Медпунктыбыҙ бик иѕке. Фельдшерыбыҙ Сәрүәр ҡустыны фронтҡа алдылар. Фельдшерыбыҙ дан ине, Мәскәү янындағы ғәрәсәттә һәләк булды. Ә иѕке медпункт ҡаралмағас, яғылмағас, ике-өс йылда емерелеп бөттө. Һуғыш тамамланып, ауылдаштар фронттан ҡайтҡас та, яңыһын төҙөрбөҙ. Почта өйө иркен: иртәгәнән ике бүлмә итеп бүлерҙәр – береһе медпункт булыр. Фатир мәсьәләһен дә иртәгә хәл итербеҙ», – тине.
– Ә ниңә иртәгәне көтөргә? Бөгөн үк, хәҙер үк үҙебеҙгә алып ҡайтам. Өйөм ҙур, яңы. Һуғыш башланыр йылда ғына кергәйнек. Түр яҡ тотош һиңә, Динә! Әлегә яңғыҙмын, бер-беребеҙгә таяныс булып йәшәрбеҙ. Мөҙәрис ҡайтҡас, йәнә бер йүне табылыр әле.
Маһигөлдөң, Мөҙәрис ҡайта, Мөҙәрис нимә тиер, Мөҙәрис эшләр, тип һөйләгәненә өйрәнеп бөткәйнеләр – хужабикәләр өндәшмәй генә бер-береһенә ҡарашыуҙан уҙманы.
– Ҡайһылай ыңғай килеп тора – уңған юлға сыҡҡанбыҙ икән. Саша бит Айҙаҡайға эшкә килергә өгөтләне: «Яҡындағы Йүкәлеморон ауылында ла фельдшер юҡ. Халыҡ ауырый, трахома таралған» тигәс, ризалаштым. үҙебеҙҙә лә, район больницаһында ла эш муйындан. Ярай, Маһигөл, һиндә урынлашырмын.
– Улайһа, киттек. Ике өй аша ғына йәшәйем, – Маһигөл, әппәр итеп, ултырғыстан тора һалды.
– Динә, кырандастағы әйберҙәреңде алғанда, сепрәккә төрөлгән һабындарҙың өсөһөн бында ҡалдыр, ике киѕәге һеҙгә, – тине Саша.
Ул да булмай, Динә, һабындарҙы керетеп, Санияға тотторҙо.
«О-һо, еѕле һабындар! Ни ҡәҙәре байлыҡ! Саша һабындарҙы ҡайҙан ала икән? Кешегә таратырға нисек йәлләмәй икән?» – Раҡияның иѕе китте.
– Динә, мин таң менән ҡуҙғалам. Хәҙер хушлашайыҡ. Күрешергә насип итһен. Инәйең менән улыңды күрергә ҡайтһаң, беҙгә лә кер – белмәй ҡалмайым. – Саша Маһигөл менән Динәне оҙатырға сыҡты ла фонарь алып керҙе.
– Мындай шәмең дә бар икән – һәләк һәйбәт булды. «Атты урлап ҡуймаһындар, бүреләр өйөрө менән йөрөй – шулар ташланмаһын…» тип эстән көйгәйнем. Бүре килгәнен белдереп өрөрлөк эт тә ҡалманы – йыртҡыстар ашап бөттө. Һоҙғаҡҡа тәртешкә менән һуғып, бүре ҡыуған булабыҙ – үҙебеҙ ҡурҡабыҙ. Туғанҡай, хафаланмай ғына иркенләп ял ит. Ҡыҙҙар менән һаҡ йоҡларға өйрәнеп бөткәнбеҙ. Шикләнерҙәй нәмә булһа, фонарь тоҡандырып сығырбыҙ – бүре яҡтылыҡтан ҡурҡа.
– Шуға мин ҡайҙа барһам да ҡалдырмайым. Шырпығыҙ бармы? – тип һораны Саша.
– Өс-дүрт бөртөк ҡалғайны, кәрәкме? – Сания мейес ҡашағаһына үрелде.
– үҙем бер-ике ҡап ҡалдырам! – Саша хужабикәгә шырпылар һондо.
– Әй Аллам, ни ҡәҙәре байлыҡ! Мең-мең рәхмәттәр яуһын! Әллә күпмегә етәсәк! Шырпыны сарыфламаѕҡа тырышабыҙ: көл аѕтында тере ҡуҙ һаҡлайбыҙ. Ҡуҙ һүнһә, урамға сығып, ҡайһы өйҙән төтөн сыға – шунда йүгерәбеҙ. Ауылыбыҙ менән шулай йәшәйбеҙ – юҡлыҡ өйрәтте.
– Беләм, Сания апай, беләм. Һәр ауылда шулай көн күрәләр. Фонарҙы ҡабыҙып ҡуяйыҡ – ашығырға тура килһә, әҙер торһон.
– Кәрәсине әрәм бит әле… – Сания икеләнде.
– Атыбыҙ өсөн йәл түгел, – Саша, фонарҙы тоҡандырып, хужабикәгә тотторғас, түр яҡҡа үтте.
– Улайһа, филтәһен ҡыѕайым, – Сания фонарҙе ишек буйындағы стенаға ҡағылған оҙон тимер сөйгә элде лә ҡыҙҙары янына йүнәлде. – Ятайыҡ, йә, Алла – торайыҡ, иншалла!
7.
… Ишек дөбөрләгәнгә һикеләгеләр өсөһө бер юлы уянды.
– Ат менән бер-бер хәл булдымы әллә? Кем икән? Әллә ниңә ҡаты йоҡлап киткәнмен дә… – Сания, фонарҙың филтәһен күтәрә һалып, үрһәләнеп ишек келәһенә үрелде. Ишекте асып ебәрһә, ябыҡ ҡына һалдат менән көрәк һаҡаллы ҡарт тора… Улар яй ғына өйгә керҙе лә, артабан атларға ҡурҡҡандай, ишек төбөндә туҡтаны.
– Арыумыһығы-ы-ыҙ!! – тип һуҙҙы һалдат.
Ифрат ҡаушаған Сания, ҡулдарын ҡаушырып, баѕҡан урынында тапанды. Яңаҡтары эскә батҡан, йөҙөн шырт йөн баѕҡан, иѕке шинель, таушалған бүрек, һыңар аяғына табаны ҡыйшайған ботинка кейгән һалдат Санияның ағарынған йөҙөнә ғәйепле бала һымаҡ баҙнатһыҙ ғына ҡараны ла:
– Шундай матур егетте тәки танымайһыңмы? – тигән булды.
– Әй, Аллам, әллә Сурағол инде?!. Раушания, Раҡия, әтейегеҙ ҡайтты, тороғоҙ! – Сания, ҡото осҡандай, ҡысҡырып ебәрҙе.
Ә ҡыҙҙар аяғөѕтө ине инде.
– Әтейем! Әтейебеҙ бит ул! – Раҡия, һалдаттың күкрәгенә башын ҡуйып, шым ғына иларға тотондо.
Сурағол, ҡултыҡ таяҡтарын стенаға һөйәгәс, бәләкәй ҡыҙын һөйҙө, шунан ҡатыны, оло ҡыҙы менән күреште. Протез аяғын туҡылдатып, һикегә табан атланы:
– Айда, Егор Егорыч, садись! – тип саҡырҙы көрәк һаҡаллыны.
Раҡия тиҙ генә ултырғыс килтереп ҡуйҙы.
– Бөркөт ҡарашлы, баһадир кәүҙәле инең дә, Сурағол… – Сания, артығын сурытыуын аңлап, телен тешләне.
– Һеҙгә бәлә булып ҡайттым мына … – Сурағолдоң тауышы ҡапыл ҡарлыҡты, һауа етмәгәндәй, тын алышы йышайҙы.
– Ниндәй «бәлә», ти! Аллаға шөкөр, тереһең – ҡалғаны үҙебеҙҙең ҡулда. Бәхеткә, яңыраҡ кәзәбеҙ бәрәсләне. Кәзә ҡымыҙы эсерһең, тыуған илдә сыпсыҡ үлмәй. – Сания йәһәтләп самауыр ҡуйырға тотондо.
Ҡатындың ошо һүҙҙәренә яйлап тынысланған Сурағол хәбәрҙе икенсе юѕыҡҡа борҙо:
– Лапаѕ янында ниндәй кырандас тора?
– Беҙгә налог уполномучы туҡтағайны, түр яҡта йоҡтап ята… – Сания ниңәлер ҡаушаны: ҡулындағы һоѕҡоһо иҙәнгә төшөп китте.
– Ала-а-ай икән… И күптән мындамы? – Сурағол, һикереп торорға уйланымы, ҡалҡынып ҡуйҙы.
– Кисә, төшкө һауын ваҡытында, килгәйнеләр. Уполномуч бөгөн ҡайта. Сашаның беҙҙең ауылға икенсегә килеүе. Был юлы Айҙаҡай менән Йүкәлеморон ауылдарына фельдшер апкилгән.
– Аты ҡайҙа?
– Бәй, лапаѕ эсендә! Тыштан бикләп ҡуйҙыҡ. Ҡурҡмай ат тиклем атты нисек ихатала ҡалдыраһың.
– Ала-а-ай икән… ә ништәп мында төшкән? Райондан килгән һәр начальникты силсәүит, колхоз түрәләре үҙҙәрендә һыйлай: майлай ҙа, яйлай ҙа, тигәндәй. үҙен, балаларын саҡ аѕраған бисәгә эйәләшкән ниндәй уполномуч икән ул!.
– Ҡыҙҙарыңдың береһен һуҡырлыҡтан, икенсеһен үлемдән ҡотҡарған һалдат ул! – Сания бартанланы.
Нәҡ шул саҡта түр яҡтан Саша килеп сыҡты. Сәләмләшә, күрешә, таныша башланылар.
– Саша Полищук, – тине йәш һалдат.
– Аҡсурин Сурағол, – яралы һалдат, Полищукка һынамсыл ҡарап, теләр-теләмәѕ кенә күреште.
– Егор Егорыч, район больницаһының ат ҡараусыһы, – һаҡалтай, ифрат кинәнеп, ике ҡулын Сашаға һондо.
Юлдан килеүселәр бит-ҡулын йыуғансы, Сания менән ҡыҙҙар түр яҡҡа сәй табыны әҙерләнеләр.
Сәй эскәндә, фронт хәлдәренә төшөп киттеләр.
– Танкист мин. Беҙҙең танк корпусы Украинанан фашистарҙы ҡыуғанда яраландым. Ҡара диңгеҙ буйындағы ҡалаларҙы – Симферополде, Севастополде, Херсонды – азат итеүҙә ҡатнаша алманым – шуныһы йәл. Мына аяҡты киѕтеләр ҙә тылға оҙаттылар. Өфөгә килеп еткәнсе әллә нисә госпиталдә аунарға тура килде. Протезды Өфөлә кейҙерҙеләр. Өфөнән район үҙәгенә килеп еттем тигәндә хәл тағы хөртәйҙе. Поездан мына Егор Егорыч беҙҙе, өс яралыны, ҡаршыланы. Район больницаһында аҙнаға яҡын тоттолар ҙа Егор Егорыч ҡарамағында Айҙаҡайға оҙаттылар.
Саша менән Егор Егорыч ҡайтырға ашыға ине.
– Присядем на дорожку! – тине ҡарт.
– Обязательно присядем – и у нас, у башкир, тоже такой обычай есть, – Сурағол, салбар кеѕәһенән кисет алып, гәзит киѕәгенә махорка төрҙө лә береһен Егор Егорычҡа, икенсеһен Сашаға биреп, өсөнсөһөн ауыҙына ҡапты. Сурағол менән ҡарт тәмәке ҡабыҙҙылар.
Саша ла тәмәкеһен тоҡандырып ебәрҙе, тәрән итеп һуланы ла төтөндө ситкә өрҙө.
«Мунса мөрйәһенән төтөн урғыламы ни…» – Раҡия аптырап та, ҡыҙыҡ күреп тә, берсә Сашаға, берсә әтеһенә ҡараны.
Саша Раҡияның сәйер ҡарашынан уңайһыҙландымы, әллә бүтән сәбәптәнме, тәмәкеһен ҡапыл мейескә ташланы:
– Ғәҙәт буйынса… Миңә ярамай…
Егор Егорычтың ләззәтләнеп төтөн һурыуына Раҡия ғәжәпләнмәне. «Һуғышҡа ҡәҙәр әтейем Бердяевкаға барып ҡайтһа: «Григорийҙың өйө тәмәкенән һаѕыҡ – тыным тарыға», – тип һуҡраныр ине. Хәҙер үҙе көйрәтеп ултыра… Оҙаҡламай беҙҙең өйөбөҙ ҙә һаѕыр инде…» – тип көйәләнде.
– Ҡайһы яҡтарҙа хеҙмәт иттең? – Сурағол Сашаға һынамсыл текәлде.
– 1944 йылдың авгусында Каунас ҡалаһынан тыуған яҡтарға боролдом, – Саша ҡул сәғәтенә күҙ төшөрҙө. – Егор Егорыч, юлға бергә сығайыҡ. Мин сәғәт унда райкомда булырға тейешмен!
– Ҡуҙғалайыҡ. Атыңды үҙем егәйем, – Егор Егорыч ашығып көләпәле плащын кейҙе.
– Саша, фонарыңды онотма! – Сания йәһәт кенә фонарға үрелде.
– Ҡалһын. Хәҙер миңә юлда йөрөргә тура килмәѕ… Уның файҙаһы һеҙгә күберәк булыр.
– Мең-мең рәхмәттәр яуһын! – Сания фонарҙы сөйгә кире элде.
Ҡунаҡтарҙы бөтәһе лә оҙата сыҡты. Юлсылар күҙҙән юғалғансы ҡул иҙәнеләр.
Хужалар артынса тиерлек Маһигөл килеп керҙе:
– Раушания иркәм, тиҙерәк бул, һуңлайбыҙ! Динә менән төнө буйы лабырҙаштыҡ, таңға табан иѕ белмәй йоҡлап ҡуйғанбыҙ! Саша ҡайтып киткән икән, ихатала кырандас юҡ. – Ул, түр яҡтан протез аяғын туҡылдатып, әкрен генә сығып килгән Сурағолдо күргәс, сикһеҙ аптырап, ҡарап-ҡарап торҙо ла, ҡапыл хәле бөткәндәй, шыбырланы, – и-и-и, Сурағол ағай, тиһәм инде?..
– Шулай тиерһең, Маһигөл! Һаумыһың! Мына Хоҙай осрашырға насип итте, – Сурағол күрешергә ҡулдарын һондо.
– Хатың булмағас, ҡурҡҡайныҡ. Шөкөр, ҡайттың да төштөң, – Маһигөл, яралы һалдаттың ҡулдарын ауырттырып ҡуймайым, тинеме, һаҡ ҡына күреште.
– Мөҙәристең хәбәре килеп торалыр?
– Хатын көтәм… – Йәш ҡатын ҡапыл ҡаушаны, һүҙҙе йәһәтерәк икенсегә борҙо, – ферманан ҡайтышлай керермен, шунда ашыҡмай һөйләшербеҙ.
– Бөгөн келәткә бармам – Сурағолдоң өѕ–башын йыуырға, мунса яғырға кәрәк. Һыуҙы күберәк ташырмын да утын йәлләмәй яғырмын – бөтәбеҙ ҙә йыуынырбыҙ, Динәне лә саҡырырбыҙ, – Санияның йөҙө балҡып тора, хәрәкәттәре етеҙләнгән.
– Мунсаны йыш яғып булмай, кинәнеп килербеҙ, – Маһигөлдөң ҡарашы Раҡияға төштө: – Кисә соҡор тәрәнлеген тикшергәнеңде әтейеңә һөйләнеңме?
– Өлгөрмәне әле: әтеһенең ҡайтҡанына ни бары ике-өс сәғәт кенә бит, – Сания ҡыҙы өсөн яуап бирҙе.
– Хәлдәрең нисек? – Маһигөл Раҡияның арҡаһынан тупылдатып һөйҙө.
– Гөлдәр кеүек! Ни бит, апай: соҡорҙоң тәрәнлеген нығыраҡ тикшерергә форсат бирмәнегеҙ – тиҙ генә тартып сығарҙығыҙ! – Раҡия кинәнеп көлдө.
– Былай хихылдарлыҡ булғас, хәлдәрең, ысынлап та, гөлдәр кеүек. Ярай, беҙ ҡуҙғалдыҡ, – Маһигөл ишеккә йүнәлде.
Раушания уға эйәрҙе.
8.
… Был кис байрам төѕөн алды: таштары шартлап торған мунсаға тәүҙә Маһигөл һәм Динә, аҙаҡ Раушания, Раҡия, шунан Сания менән Сурағол инде.
– Мәтрүшкә ҡушып бәйләгән ҡайын миндегенең еѕтәрен һулап туйырлыҡ түгел. Нисәмә йыл мунса төѕөн күрмәнем бит – бик танһыҡлағайным. Мына был, исмаһам, дауа! – тип шатланды Сурағол.
– Саша мунса яҡҡан саҡҡа тура килмәне, – Маһигөл бошонҡо ғына әйтеп ҡуйҙы.
– Гел юлда йөрөгән кешегә һәләк килешер ине, – тип йөпләне Сания.
– Ауырлы ҡатынды агент итеп ҡуймаһалар, бүтән кеше тапманылар микән? – Сурағол һаҡал-мыйығын ҡырғайны, яланғас яңаҡтарын һыйпаны.
– «Ауырлы ҡатын»?!. – Сания сикһеҙ ғәжәпләнеп, иренә күҙҙәрен тултырып ҡараны ла Динәгә текәлде, – Саша ир-ат затынан түгелме ни?
– Апай, ни һөйләйһең?!. Сашаның биш айлыҡ йөгө бар. Һалым агенты Һәүбәнов Һибәт ағай сирләп китте лә уның урынына ваҡытлыса Александра Сәлиховна Полищукты ҡуйҙылар. Донъяның әсе-сөсөһөн күп татыған фронтовичка бит ул. Етеҙ, зирәк, егәрле йәш ҡатынды етәкселәр ҡулай күргәндер. Әле Һәүбәнов ағай һауыҡты, эшенә сыҡты. Ә Саша был юлы агент булып түгел, мине алып килде.
Бер мәлгә барыһы ла шымып ҡалды. Һәм ҡапыл өйҙө күтәрерҙәй итеп көлөп ебәрҙеләр.
– Ваянный ҡатын-ҡыҙҙы бер ҙә күрмәгәс ни, егет кеше, тип уйланыҡ шул, – Сания, аҡланғандай, һөйләнде.
– Исемен Саша, фамилияһын Полищук, тигәс, уны күрмәѕ борон мин дә ир-ат, тип уйлағайным… – Сурағол мут йылмайҙы.
– Шикләнгәнеңде мин шундуҡ шәйләнем: йөҙөң йәмрәйҙе, тауышың үҙгәрҙе… Уны күргәс, күрешкәс, үҙгәрҙең дә киттең – күптәнге танышыңды осратҡандай, илгәҙәкләнеп һөйләшергә тотондоң, – Сания, шаян ҡарашын йәмәғәтенән алмай, алсаҡ йылмайҙы. – Мына ниҙә булған ғилләһе…
– Ғиллә менән донъя тулды… Һуғыш – ҡатын-ҡыҙ шөғөлө түгел. Ҡатын-ҡыҙ – сәскәгә тиң нескә зат. Ә һуғыш уларҙы ҡаты ҡуллы ирҙәүкәгә әйләндерҙе. Сараһыҙҙан үҙҙәре лә ирҙәүкәләнә – ирҙәргә хас сифаттарға өйрәнә: ҡайһылары тәмәке тарта, эсеп тә ебәрә, тоҙло-боросло һүҙҙәр менән әрләшә лә… – Сурағолдоң маңлай һырҙары нығыраҡ тәрәнәйҙе.
– Кисә һинең менән күпме һөйләштек, ни әмәлдер, Саша тураһында һүҙ булманы, – Маһигөл Динәгә күҙ һирпте.
– Беҙҙең класташтар икәнде, медучилищела бергә уҡығаныбыҙҙы бая әйткәйнем инде. Саша һуғыш алдынан ғына һөйгән егете Евгений Богданович Полищукка кейәүгә сыҡҡайны. Украин милләтенән Евгений. Фронтҡа бергә киттеләр. Саша ялан госпиталендә хеҙмәт иткән. Ауырға ҡалғас, ире уны ҡайтарып ебәргән.
– Врачҡа оҡшап тора ине шул: дарыуҙары ла, бинт менән марляһы ла үҙе менән. Шундай оѕта дауалай, – Раушания һүҙгә ҡыѕылды.
Әлегәсә шым ғына хәбәр тыңлаған Раҡия апаһын бүлдерҙе:
– Әйтәм дә, гимнастеркаһын ҡайыш менән быумағайны… Салбары ла килешмәй. Сәсе ҡыѕҡа, мыйығы бар – шуға…
Сания ҡыҙын тыйып ҡуйҙы:
– Өлкәндәр һөйләшкәндә тик кенә ултыр!
– Юлда йөрөгәндә салбар уңайлы. Ә сәсен, фронтҡа китергә булғас, киѕтерҙе. Мәхшәрҙә сәс тәрбиәләп буламы ни. «Мыйығы бар» тиһең инде… Мыйығы ике-өс көнлөк бәпкә йөнө һымаҡ ҡына бит – һиҙелер-һиҙелмәѕ кенә. Ҡуйыраҡ мыйыҡлы ҡатын-ҡыҙ ҙа осрай, – Динә йылмайҙы ла Раҡияға күҙ ҡыѕты.
– Саша ла күҙ ҡыѕырға ярата. Ә уның миҙалы бармы? – тип төпсөштө ҡыҙыҡай.
– Киѕекһеҙ! Һаман телеңде тыймайһың! – Сания, ҡыҙына шелтәле ҡарап, башын сайҡаны.
– Иркәләнеп ултыра бит, – Раушания һеңлеһен яҡлашты.
– Александраның миҙалдары ла, Ҡыҙыл Байраҡ ордены ла бар.
– Әллә хәлле йәшәйме: ит кәнсире, һабындар килтерҙе. Беҙгә ҡалдырған өс киѕәк күҙ һабынының береһен дүрт балалы Маһруйға, икенсеһен трахоманан йонсоған Мәхмүзә әбейгә бирҙек. Еѕле һабынды беҙ «күҙ һабыны» тибеҙ – күҙгә генә тотонабыҙ, – Сания көрһөнөп ҡуйҙы.
– Сашаның тормошо ла беҙҙеке кеүек. Тушенка менән һабындарҙы ире посылка итеп һалғайны. Шуларҙы бүлеп алып килде.
– Бәпәйе имен-аман, аҡылы камил, ағзалары теүәл, ғүмерле, бәхетле булып тыуһын. Алла бирһә, кәзә дебетенән балаһына, үҙенә, иренә бейәләй-бәшәйҙәр бәйләрмен, – Сания, үҙе бүләк алғандай, алсаҡ йылмайҙы.
9.
Кәзә ҡымыҙының файҙаһы тиҙ арала күренде: Сурағолға ит ҡунды, хәүефле ҡараштары тынысланды, һәр саҡ ҡымтылған ирендәре яҙылды, йыш фронт хәлдәре тураһында шатлыҡлы хәбәр алып ҡайтып һөйөндөрҙө. Совет Армияһының бер-бер артлы Европа илдәрен фашистарҙан азат итеүе аслыҡ-яланғаслыҡтан, ауыр эштән миктәгән кешеләргә киләсәктә еңелерәк, матурыраҡ, туҡ йәшәүгә өмөт уятты.
Сурағол да дәртләнде:
– Ауылдаштар фронттан ҡайтҡас, өмә яһап, түшәмен, иҙәнен түшәтермен. Башын яптырғас, ҡалғанын үҙем дә эшләп бөтөрмөн. Әл дә бүрәнә баштарына йүкә ҡабығы ябырға аҡылым еткән. Шулай эшләмәһәм, серей башлар ине, – ул, һөйләнә-һөйләнә, бура тирәләп йөрөй.
– Шуға ҡыҙҙарың менән мин дә кинәндек, – Сания ирен йөпләй.
1945 йылдың февраль аҙаҡтарында Динә Дауытова район үҙәгендә йәшәгән инәһе менән улының хәлен белеп, медпунктҡа дарыуҙар алып ҡайтты ла, шунда уҡ Аҡсуриндарға кереп, Сашаның улы тыуыуын һөйөнсөләне.
– Сания апай, һинең күстәнәстәреңде тапшырҙым. Киптерелгән гөлйемешкә, еләк ҡағына, кәзә ҡымыҙына бик һөйөндө Шура, рәхмәттәр әйтте.
– Шифаһы тейһен! – Кеше шатландырыуына Сания үҙе лә ифрат ҡыуана.
– Шура, тигәнгә, Сания апай, аптырама. «Саша» исемле ҡатын-ҡыҙға «Шура» тип тә әйтәләр, – Динә йылмайҙы ла өѕтәп ҡуйҙы, – барыһы ла «Саша» ти, ә мин «Шура» тиергә яратам.
10.
… Һуғыштан һуңғы йылдарҙа ла донъя көтөү ауыр булды. Шулай ҙа көнитмеш әкренләп яйға һалынды: колхоз-совхоздар йылдан-йыл хәлләнде – баѕыуҙарҙа иген диңгеҙ кеүек тулҡынланды, сәселмәгән ер ҡалмай торғайны; мал-тыуар ишәйҙе – яңы фермалар төҙөлдө; бала-саға күп тыуҙы – мәктәптәр гөр килде; клубтарҙа кино күрһәтеү, спектаклдәр ҡуйыу йышайҙы; китапханалар китаптар менән тулды – олоһо ла, кесеһе лә китап уҡыны; әҙиптәр менән осрашыуҙар күркәм күренештәргә әйләнде; колхозсыларға хеҙмәт хаҡын аҡсалата түләй башланылар һәм ауыл хеҙмәтсәндәренә пенсиялар тәғәйенләнде.
Ҡыѕҡаһы, тормош алға барҙы.
… Хикәйәләге персонаждар, һәр береһе үҙенә насип яҙмыш йөгөн йөкмәп, шатлыҡ-ҡыуаныстар ҙа, ҡайғы-хәсрәттәр ҙә татый-татый, ғүмер кисерҙе.
Сурағол яңы өйөн төҙөп бөткән йылда, Санияһы шалҡандай улан табып һөйөндөрҙө. Улына яугир «Радмир» тигән исем ҡушты. «Бигерәк ят исем. Мындай исемде ишеткәнем юҡ», тип Сания ҡаршы төшөп ҡараны. «Күрерһең, нәҡ ошо исем күптәргә оҡшар: «Радуюсь миру» – «Тыныслыҡҡа шатланам» тигәнде аңлата»,– тип йыуатты ҡатынын Сурағол.
Тик яралы яугирҙең ғүмер генәһе ҡыѕҡа булды: Радмирының туйын күрҙе, улының балаларын һөйөргә өлгөрмәне – алтмышы тулыр-тулмаѕ борон яҡты донъянан китте.
Сурағолдоң илһөйәрлеге улына ла күскәйне: Радмир, университет тамамлағас, сит яҡтарға тартылманы – тыуған ауылының урта мәктәбендә тарихтан уҡытты, директор булып эшләне.
Ҡатыны менән биш балаға ғүмер бирҙеләр.
Раушания менән Раҡия икеһе лә медучилище бөтөрҙө. Раушания Йүкәлеморон ауылында ғаилә ҡорҙо, балалар үѕтерҙе, хаҡлы ялға сыҡҡансы медсестра булып эшләне. Һәйбәт эшләне: Маҡтау грамоталары алды, нисәмә йыл рәттән район Советына депутат итеп һайланды, иренән, балаларынан уңды, ауылдаштарының хөрмәтен ҡаҙанды.
Раҡияны яҙмышы үҙенең тыуған ауылында, Айҙаҡайҙа, һағалаған. Алдынғы механизатор егеткә кейәүгә сыҡты. Ире менән татыу, һөйөп-һөйөлөп йәшәне – тик бала бағыу шатлығынан мәхрүм булды (түлһеҙлеге, моғайын, үѕмер сағында боҙло һыуға төшөүҙең ғилләһелер). Сания балаларына һөйөнөп, ейән-ейәнсәрҙәрен һөйөп, улар менән ғорурланып, тыныс күңел менән баҡыйлыҡҡа күсте.
Ә Маһигөл Мөҙәрисен мәңге көттө. Йәмәғәте менән һуғышҡа тиклем йәшәгән йылдарҙа булған ваҡиғаларҙы, бергә үткәргән һәр көндө шундай мауыҡтырғыс итеп һөйләргә әүәѕләнде: быларҙы әллә нисә ишеткән кешеләр ҙә һис ялҡмай, ихлас тыңлай, хатта Мөҙәристең бына-бына ҡайтып кереренә Маһигөл менән бергә ышаналар.
Юл фажиғәһенә тарып, вафат булған һеңлеһе менән кейәүенең өс балаһын үҙ ҡанаты аѕтына алды, матур тәрбиәләне, уҡытты, һәр береһенә туй яһап, башлы-күҙле итте. Хәҙер уларҙың яратыуын, ихтирамын тойоп, ярҙамдарын күреп йәшәй.
Динә Айҙаҡай менән Йүкәлеморон ауылдарының халҡын яҡшы ҡараны. Көн тимәне, төн тимәне, асы һыуыҡтарҙа, күҙ асҡыһыҙ бурандарҙа, ҡарлы-боҙло ямғырҙарҙа ауырыу янына барып етер ине – ике ауыл халҡы уның фиҙакәрлеген онотмай.
Динәнең йәмәғәте мең туғыҙ йөҙ ҡырҡ һигеҙенсе йылда ғына демобилизацияланды ла ҡатынын үҙҙәренә, район үҙәгенә, алып ҡайтты. Аҡсуриндар һәм Маһигөл менән һаман ҡатышалар.
Александра Сәлих ҡыҙы Полищуктың ризығы ситкә сәселгәйне. Ире, хәрби академия тамамлаған кадровый офицер, СССР-ҙың төрлө республикаларында хеҙмәт итте. «Энә ҡайҙа – еп шунда» тиҙәр: Саша һәр саҡ йәмәғәте янында булды: ҡайҙа ғына йәшәһәләр ҙә, һөйгән һөнәрен ташламаны – медсестра булып эшләне.
Ике улан үѕтерҙеләр – хәҙер улар ҙа, Евгений Евгеньевич менән Анатолий Евгеньевич, хәрбиҙәр.
Саша менән Айҙаҡай ҡыҙҙарының бәйләнеше өҙөлмәне: байрамдар, бигерәк тә Бөйөк Еңеү көндәре менән ҡотлаштылар. Ғүмер эсендә уларға ни бары өс тапҡыр ғына осрашырға тура килде.
Александра Полищук етмеш ете йәшендә донъя ҡуйҙы. Иренең дә, уның да ҡәберҙәре Украинала.
Һуңғы тапҡыр күрешкәндәрендә Саша йәшерәк саҡтарында төшкән фотоһын Раҡияға бүләк итте. Фотола – ҡуйы сәстәре тулҡын булып яурынын ҡаплаған, ифрат килешкән, сағыу сәскәле күлдәк кейгән һылыу Саша, эргәһендә – оҙон буйлы, көйәҙ, сибәр Евгений.
Хәҙер инде һарғая төшкән был фотоның рамын Раҡия алтын төѕкә буятып карауаты ҡаршыһына элеп ҡуйған. Йыш ҡына стенанан алып, Сашаның йөҙөнә ҡарарға ярата. Был юлы ла ошо фотоны ҡулында тотоп, эс серҙәрен систе:
– Әй, тиҙ үтә икән ғүмерҙәр! Әммә һуғыш йылдарында күргәндәр, кисергәндәр хәс тә кисә генә булғандай, һаман да иѕтә. Мына быйыл Еңеүҙең 67 йыллығын билдәләйбеҙ. Замандар үҙгәрҙе – кешеләр ҙә үҙгәрҙе. Хәҙер үҙенең ауыҙынан өҙөп ризыҡ өләшеүселәр, эскерһеҙ ярҙам күрһәтеүселәр бик һирәк. Иң аяныслыһы шул: кеше өлөшөн талаусылар, бәғерһеҙ бәндәләр күбәйә. «Яҡшылыҡ эшлә лә һыуға һал – балыҡ белер; балыҡ белмәһә, халыҡ белер» тигәндәр. Саша, һинең изгелегеңде беҙ, һинең хәстәрлегеңде күреүселәр, үҙебеҙ гүргә кергәнсе онотмабыҙ.
Күтәренке кәйеф менән табынға ултырҙылар.
– Таныштырайым әле, – тип һүҙ башланы Саша, – беҙҙең яныбыҙҙа минең класташым Динә ултыра. Һеҙгә, Айҙаҡай ауылына, фельдшер булып эшкә килде. Динәнең ире лә фронтта. Колхоз председателе: «Медпунктыбыҙ бик иѕке. Фельдшерыбыҙ Сәрүәр ҡустыны фронтҡа алдылар. Фельдшерыбыҙ дан ине, Мәскәү янындағы ғәрәсәттә һәләк булды. Ә иѕке медпункт ҡаралмағас, яғылмағас, ике-өс йылда емерелеп бөттө. Һуғыш тамамланып, ауылдаштар фронттан ҡайтҡас та, яңыһын төҙөрбөҙ. Почта өйө иркен: иртәгәнән ике бүлмә итеп бүлерҙәр – береһе медпункт булыр. Фатир мәсьәләһен дә иртәгә хәл итербеҙ», – тине.
– Ә ниңә иртәгәне көтөргә? Бөгөн үк, хәҙер үк үҙебеҙгә алып ҡайтам. Өйөм ҙур, яңы. Һуғыш башланыр йылда ғына кергәйнек. Түр яҡ тотош һиңә, Динә! Әлегә яңғыҙмын, бер-беребеҙгә таяныс булып йәшәрбеҙ. Мөҙәрис ҡайтҡас, йәнә бер йүне табылыр әле.
Маһигөлдөң, Мөҙәрис ҡайта, Мөҙәрис нимә тиер, Мөҙәрис эшләр, тип һөйләгәненә өйрәнеп бөткәйнеләр – хужабикәләр өндәшмәй генә бер-береһенә ҡарашыуҙан уҙманы.
– Ҡайһылай ыңғай килеп тора – уңған юлға сыҡҡанбыҙ икән. Саша бит Айҙаҡайға эшкә килергә өгөтләне: «Яҡындағы Йүкәлеморон ауылында ла фельдшер юҡ. Халыҡ ауырый, трахома таралған» тигәс, ризалаштым. үҙебеҙҙә лә, район больницаһында ла эш муйындан. Ярай, Маһигөл, һиндә урынлашырмын.
– Улайһа, киттек. Ике өй аша ғына йәшәйем, – Маһигөл, әппәр итеп, ултырғыстан тора һалды.
– Динә, кырандастағы әйберҙәреңде алғанда, сепрәккә төрөлгән һабындарҙың өсөһөн бында ҡалдыр, ике киѕәге һеҙгә, – тине Саша.
Ул да булмай, Динә, һабындарҙы керетеп, Санияға тотторҙо.
«О-һо, еѕле һабындар! Ни ҡәҙәре байлыҡ! Саша һабындарҙы ҡайҙан ала икән? Кешегә таратырға нисек йәлләмәй икән?» – Раҡияның иѕе китте.
– Динә, мин таң менән ҡуҙғалам. Хәҙер хушлашайыҡ. Күрешергә насип итһен. Инәйең менән улыңды күрергә ҡайтһаң, беҙгә лә кер – белмәй ҡалмайым. – Саша Маһигөл менән Динәне оҙатырға сыҡты ла фонарь алып керҙе.
– Мындай шәмең дә бар икән – һәләк һәйбәт булды. «Атты урлап ҡуймаһындар, бүреләр өйөрө менән йөрөй – шулар ташланмаһын…» тип эстән көйгәйнем. Бүре килгәнен белдереп өрөрлөк эт тә ҡалманы – йыртҡыстар ашап бөттө. Һоҙғаҡҡа тәртешкә менән һуғып, бүре ҡыуған булабыҙ – үҙебеҙ ҡурҡабыҙ. Туғанҡай, хафаланмай ғына иркенләп ял ит. Ҡыҙҙар менән һаҡ йоҡларға өйрәнеп бөткәнбеҙ. Шикләнерҙәй нәмә булһа, фонарь тоҡандырып сығырбыҙ – бүре яҡтылыҡтан ҡурҡа.
– Шуға мин ҡайҙа барһам да ҡалдырмайым. Шырпығыҙ бармы? – тип һораны Саша.
– Өс-дүрт бөртөк ҡалғайны, кәрәкме? – Сания мейес ҡашағаһына үрелде.
– үҙем бер-ике ҡап ҡалдырам! – Саша хужабикәгә шырпылар һондо.
– Әй Аллам, ни ҡәҙәре байлыҡ! Мең-мең рәхмәттәр яуһын! Әллә күпмегә етәсәк! Шырпыны сарыфламаѕҡа тырышабыҙ: көл аѕтында тере ҡуҙ һаҡлайбыҙ. Ҡуҙ һүнһә, урамға сығып, ҡайһы өйҙән төтөн сыға – шунда йүгерәбеҙ. Ауылыбыҙ менән шулай йәшәйбеҙ – юҡлыҡ өйрәтте.
– Беләм, Сания апай, беләм. Һәр ауылда шулай көн күрәләр. Фонарҙы ҡабыҙып ҡуяйыҡ – ашығырға тура килһә, әҙер торһон.
– Кәрәсине әрәм бит әле… – Сания икеләнде.
– Атыбыҙ өсөн йәл түгел, – Саша, фонарҙы тоҡандырып, хужабикәгә тотторғас, түр яҡҡа үтте.
– Улайһа, филтәһен ҡыѕайым, – Сания фонарҙе ишек буйындағы стенаға ҡағылған оҙон тимер сөйгә элде лә ҡыҙҙары янына йүнәлде. – Ятайыҡ, йә, Алла – торайыҡ, иншалла!
7.
… Ишек дөбөрләгәнгә һикеләгеләр өсөһө бер юлы уянды.
– Ат менән бер-бер хәл булдымы әллә? Кем икән? Әллә ниңә ҡаты йоҡлап киткәнмен дә… – Сания, фонарҙың филтәһен күтәрә һалып, үрһәләнеп ишек келәһенә үрелде. Ишекте асып ебәрһә, ябыҡ ҡына һалдат менән көрәк һаҡаллы ҡарт тора… Улар яй ғына өйгә керҙе лә, артабан атларға ҡурҡҡандай, ишек төбөндә туҡтаны.
– Арыумыһығы-ы-ыҙ!! – тип һуҙҙы һалдат.
Ифрат ҡаушаған Сания, ҡулдарын ҡаушырып, баѕҡан урынында тапанды. Яңаҡтары эскә батҡан, йөҙөн шырт йөн баѕҡан, иѕке шинель, таушалған бүрек, һыңар аяғына табаны ҡыйшайған ботинка кейгән һалдат Санияның ағарынған йөҙөнә ғәйепле бала һымаҡ баҙнатһыҙ ғына ҡараны ла:
– Шундай матур егетте тәки танымайһыңмы? – тигән булды.
– Әй, Аллам, әллә Сурағол инде?!. Раушания, Раҡия, әтейегеҙ ҡайтты, тороғоҙ! – Сания, ҡото осҡандай, ҡысҡырып ебәрҙе.
Ә ҡыҙҙар аяғөѕтө ине инде.
– Әтейем! Әтейебеҙ бит ул! – Раҡия, һалдаттың күкрәгенә башын ҡуйып, шым ғына иларға тотондо.
Сурағол, ҡултыҡ таяҡтарын стенаға һөйәгәс, бәләкәй ҡыҙын һөйҙө, шунан ҡатыны, оло ҡыҙы менән күреште. Протез аяғын туҡылдатып, һикегә табан атланы:
– Айда, Егор Егорыч, садись! – тип саҡырҙы көрәк һаҡаллыны.
Раҡия тиҙ генә ултырғыс килтереп ҡуйҙы.
– Бөркөт ҡарашлы, баһадир кәүҙәле инең дә, Сурағол… – Сания, артығын сурытыуын аңлап, телен тешләне.
– Һеҙгә бәлә булып ҡайттым мына … – Сурағолдоң тауышы ҡапыл ҡарлыҡты, һауа етмәгәндәй, тын алышы йышайҙы.
– Ниндәй «бәлә», ти! Аллаға шөкөр, тереһең – ҡалғаны үҙебеҙҙең ҡулда. Бәхеткә, яңыраҡ кәзәбеҙ бәрәсләне. Кәзә ҡымыҙы эсерһең, тыуған илдә сыпсыҡ үлмәй. – Сания йәһәтләп самауыр ҡуйырға тотондо.
Ҡатындың ошо һүҙҙәренә яйлап тынысланған Сурағол хәбәрҙе икенсе юѕыҡҡа борҙо:
– Лапаѕ янында ниндәй кырандас тора?
– Беҙгә налог уполномучы туҡтағайны, түр яҡта йоҡтап ята… – Сания ниңәлер ҡаушаны: ҡулындағы һоѕҡоһо иҙәнгә төшөп китте.
– Ала-а-ай икән… И күптән мындамы? – Сурағол, һикереп торорға уйланымы, ҡалҡынып ҡуйҙы.
– Кисә, төшкө һауын ваҡытында, килгәйнеләр. Уполномуч бөгөн ҡайта. Сашаның беҙҙең ауылға икенсегә килеүе. Был юлы Айҙаҡай менән Йүкәлеморон ауылдарына фельдшер апкилгән.
– Аты ҡайҙа?
– Бәй, лапаѕ эсендә! Тыштан бикләп ҡуйҙыҡ. Ҡурҡмай ат тиклем атты нисек ихатала ҡалдыраһың.
– Ала-а-ай икән… ә ништәп мында төшкән? Райондан килгән һәр начальникты силсәүит, колхоз түрәләре үҙҙәрендә һыйлай: майлай ҙа, яйлай ҙа, тигәндәй. үҙен, балаларын саҡ аѕраған бисәгә эйәләшкән ниндәй уполномуч икән ул!.
– Ҡыҙҙарыңдың береһен һуҡырлыҡтан, икенсеһен үлемдән ҡотҡарған һалдат ул! – Сания бартанланы.
Нәҡ шул саҡта түр яҡтан Саша килеп сыҡты. Сәләмләшә, күрешә, таныша башланылар.
– Саша Полищук, – тине йәш һалдат.
– Аҡсурин Сурағол, – яралы һалдат, Полищукка һынамсыл ҡарап, теләр-теләмәѕ кенә күреште.
– Егор Егорыч, район больницаһының ат ҡараусыһы, – һаҡалтай, ифрат кинәнеп, ике ҡулын Сашаға һондо.
Юлдан килеүселәр бит-ҡулын йыуғансы, Сания менән ҡыҙҙар түр яҡҡа сәй табыны әҙерләнеләр.
Сәй эскәндә, фронт хәлдәренә төшөп киттеләр.
– Танкист мин. Беҙҙең танк корпусы Украинанан фашистарҙы ҡыуғанда яраландым. Ҡара диңгеҙ буйындағы ҡалаларҙы – Симферополде, Севастополде, Херсонды – азат итеүҙә ҡатнаша алманым – шуныһы йәл. Мына аяҡты киѕтеләр ҙә тылға оҙаттылар. Өфөгә килеп еткәнсе әллә нисә госпиталдә аунарға тура килде. Протезды Өфөлә кейҙерҙеләр. Өфөнән район үҙәгенә килеп еттем тигәндә хәл тағы хөртәйҙе. Поездан мына Егор Егорыч беҙҙе, өс яралыны, ҡаршыланы. Район больницаһында аҙнаға яҡын тоттолар ҙа Егор Егорыч ҡарамағында Айҙаҡайға оҙаттылар.
Саша менән Егор Егорыч ҡайтырға ашыға ине.
– Присядем на дорожку! – тине ҡарт.
– Обязательно присядем – и у нас, у башкир, тоже такой обычай есть, – Сурағол, салбар кеѕәһенән кисет алып, гәзит киѕәгенә махорка төрҙө лә береһен Егор Егорычҡа, икенсеһен Сашаға биреп, өсөнсөһөн ауыҙына ҡапты. Сурағол менән ҡарт тәмәке ҡабыҙҙылар.
Саша ла тәмәкеһен тоҡандырып ебәрҙе, тәрән итеп һуланы ла төтөндө ситкә өрҙө.
«Мунса мөрйәһенән төтөн урғыламы ни…» – Раҡия аптырап та, ҡыҙыҡ күреп тә, берсә Сашаға, берсә әтеһенә ҡараны.
Саша Раҡияның сәйер ҡарашынан уңайһыҙландымы, әллә бүтән сәбәптәнме, тәмәкеһен ҡапыл мейескә ташланы:
– Ғәҙәт буйынса… Миңә ярамай…
Егор Егорычтың ләззәтләнеп төтөн һурыуына Раҡия ғәжәпләнмәне. «Һуғышҡа ҡәҙәр әтейем Бердяевкаға барып ҡайтһа: «Григорийҙың өйө тәмәкенән һаѕыҡ – тыным тарыға», – тип һуҡраныр ине. Хәҙер үҙе көйрәтеп ултыра… Оҙаҡламай беҙҙең өйөбөҙ ҙә һаѕыр инде…» – тип көйәләнде.
– Ҡайһы яҡтарҙа хеҙмәт иттең? – Сурағол Сашаға һынамсыл текәлде.
– 1944 йылдың авгусында Каунас ҡалаһынан тыуған яҡтарға боролдом, – Саша ҡул сәғәтенә күҙ төшөрҙө. – Егор Егорыч, юлға бергә сығайыҡ. Мин сәғәт унда райкомда булырға тейешмен!
– Ҡуҙғалайыҡ. Атыңды үҙем егәйем, – Егор Егорыч ашығып көләпәле плащын кейҙе.
– Саша, фонарыңды онотма! – Сания йәһәт кенә фонарға үрелде.
– Ҡалһын. Хәҙер миңә юлда йөрөргә тура килмәѕ… Уның файҙаһы һеҙгә күберәк булыр.
– Мең-мең рәхмәттәр яуһын! – Сания фонарҙы сөйгә кире элде.
Ҡунаҡтарҙы бөтәһе лә оҙата сыҡты. Юлсылар күҙҙән юғалғансы ҡул иҙәнеләр.
Хужалар артынса тиерлек Маһигөл килеп керҙе:
– Раушания иркәм, тиҙерәк бул, һуңлайбыҙ! Динә менән төнө буйы лабырҙаштыҡ, таңға табан иѕ белмәй йоҡлап ҡуйғанбыҙ! Саша ҡайтып киткән икән, ихатала кырандас юҡ. – Ул, түр яҡтан протез аяғын туҡылдатып, әкрен генә сығып килгән Сурағолдо күргәс, сикһеҙ аптырап, ҡарап-ҡарап торҙо ла, ҡапыл хәле бөткәндәй, шыбырланы, – и-и-и, Сурағол ағай, тиһәм инде?..
– Шулай тиерһең, Маһигөл! Һаумыһың! Мына Хоҙай осрашырға насип итте, – Сурағол күрешергә ҡулдарын һондо.
– Хатың булмағас, ҡурҡҡайныҡ. Шөкөр, ҡайттың да төштөң, – Маһигөл, яралы һалдаттың ҡулдарын ауырттырып ҡуймайым, тинеме, һаҡ ҡына күреште.
– Мөҙәристең хәбәре килеп торалыр?
– Хатын көтәм… – Йәш ҡатын ҡапыл ҡаушаны, һүҙҙе йәһәтерәк икенсегә борҙо, – ферманан ҡайтышлай керермен, шунда ашыҡмай һөйләшербеҙ.
– Бөгөн келәткә бармам – Сурағолдоң өѕ–башын йыуырға, мунса яғырға кәрәк. Һыуҙы күберәк ташырмын да утын йәлләмәй яғырмын – бөтәбеҙ ҙә йыуынырбыҙ, Динәне лә саҡырырбыҙ, – Санияның йөҙө балҡып тора, хәрәкәттәре етеҙләнгән.
– Мунсаны йыш яғып булмай, кинәнеп килербеҙ, – Маһигөлдөң ҡарашы Раҡияға төштө: – Кисә соҡор тәрәнлеген тикшергәнеңде әтейеңә һөйләнеңме?
– Өлгөрмәне әле: әтеһенең ҡайтҡанына ни бары ике-өс сәғәт кенә бит, – Сания ҡыҙы өсөн яуап бирҙе.
– Хәлдәрең нисек? – Маһигөл Раҡияның арҡаһынан тупылдатып һөйҙө.
– Гөлдәр кеүек! Ни бит, апай: соҡорҙоң тәрәнлеген нығыраҡ тикшерергә форсат бирмәнегеҙ – тиҙ генә тартып сығарҙығыҙ! – Раҡия кинәнеп көлдө.
– Былай хихылдарлыҡ булғас, хәлдәрең, ысынлап та, гөлдәр кеүек. Ярай, беҙ ҡуҙғалдыҡ, – Маһигөл ишеккә йүнәлде.
Раушания уға эйәрҙе.
8.
… Был кис байрам төѕөн алды: таштары шартлап торған мунсаға тәүҙә Маһигөл һәм Динә, аҙаҡ Раушания, Раҡия, шунан Сания менән Сурағол инде.
– Мәтрүшкә ҡушып бәйләгән ҡайын миндегенең еѕтәрен һулап туйырлыҡ түгел. Нисәмә йыл мунса төѕөн күрмәнем бит – бик танһыҡлағайным. Мына был, исмаһам, дауа! – тип шатланды Сурағол.
– Саша мунса яҡҡан саҡҡа тура килмәне, – Маһигөл бошонҡо ғына әйтеп ҡуйҙы.
– Гел юлда йөрөгән кешегә һәләк килешер ине, – тип йөпләне Сания.
– Ауырлы ҡатынды агент итеп ҡуймаһалар, бүтән кеше тапманылар микән? – Сурағол һаҡал-мыйығын ҡырғайны, яланғас яңаҡтарын һыйпаны.
– «Ауырлы ҡатын»?!. – Сания сикһеҙ ғәжәпләнеп, иренә күҙҙәрен тултырып ҡараны ла Динәгә текәлде, – Саша ир-ат затынан түгелме ни?
– Апай, ни һөйләйһең?!. Сашаның биш айлыҡ йөгө бар. Һалым агенты Һәүбәнов Һибәт ағай сирләп китте лә уның урынына ваҡытлыса Александра Сәлиховна Полищукты ҡуйҙылар. Донъяның әсе-сөсөһөн күп татыған фронтовичка бит ул. Етеҙ, зирәк, егәрле йәш ҡатынды етәкселәр ҡулай күргәндер. Әле Һәүбәнов ағай һауыҡты, эшенә сыҡты. Ә Саша был юлы агент булып түгел, мине алып килде.
Бер мәлгә барыһы ла шымып ҡалды. Һәм ҡапыл өйҙө күтәрерҙәй итеп көлөп ебәрҙеләр.
– Ваянный ҡатын-ҡыҙҙы бер ҙә күрмәгәс ни, егет кеше, тип уйланыҡ шул, – Сания, аҡланғандай, һөйләнде.
– Исемен Саша, фамилияһын Полищук, тигәс, уны күрмәѕ борон мин дә ир-ат, тип уйлағайным… – Сурағол мут йылмайҙы.
– Шикләнгәнеңде мин шундуҡ шәйләнем: йөҙөң йәмрәйҙе, тауышың үҙгәрҙе… Уны күргәс, күрешкәс, үҙгәрҙең дә киттең – күптәнге танышыңды осратҡандай, илгәҙәкләнеп һөйләшергә тотондоң, – Сания, шаян ҡарашын йәмәғәтенән алмай, алсаҡ йылмайҙы. – Мына ниҙә булған ғилләһе…
– Ғиллә менән донъя тулды… Һуғыш – ҡатын-ҡыҙ шөғөлө түгел. Ҡатын-ҡыҙ – сәскәгә тиң нескә зат. Ә һуғыш уларҙы ҡаты ҡуллы ирҙәүкәгә әйләндерҙе. Сараһыҙҙан үҙҙәре лә ирҙәүкәләнә – ирҙәргә хас сифаттарға өйрәнә: ҡайһылары тәмәке тарта, эсеп тә ебәрә, тоҙло-боросло һүҙҙәр менән әрләшә лә… – Сурағолдоң маңлай һырҙары нығыраҡ тәрәнәйҙе.
– Кисә һинең менән күпме һөйләштек, ни әмәлдер, Саша тураһында һүҙ булманы, – Маһигөл Динәгә күҙ һирпте.
– Беҙҙең класташтар икәнде, медучилищела бергә уҡығаныбыҙҙы бая әйткәйнем инде. Саша һуғыш алдынан ғына һөйгән егете Евгений Богданович Полищукка кейәүгә сыҡҡайны. Украин милләтенән Евгений. Фронтҡа бергә киттеләр. Саша ялан госпиталендә хеҙмәт иткән. Ауырға ҡалғас, ире уны ҡайтарып ебәргән.
– Врачҡа оҡшап тора ине шул: дарыуҙары ла, бинт менән марляһы ла үҙе менән. Шундай оѕта дауалай, – Раушания һүҙгә ҡыѕылды.
Әлегәсә шым ғына хәбәр тыңлаған Раҡия апаһын бүлдерҙе:
– Әйтәм дә, гимнастеркаһын ҡайыш менән быумағайны… Салбары ла килешмәй. Сәсе ҡыѕҡа, мыйығы бар – шуға…
Сания ҡыҙын тыйып ҡуйҙы:
– Өлкәндәр һөйләшкәндә тик кенә ултыр!
– Юлда йөрөгәндә салбар уңайлы. Ә сәсен, фронтҡа китергә булғас, киѕтерҙе. Мәхшәрҙә сәс тәрбиәләп буламы ни. «Мыйығы бар» тиһең инде… Мыйығы ике-өс көнлөк бәпкә йөнө һымаҡ ҡына бит – һиҙелер-һиҙелмәѕ кенә. Ҡуйыраҡ мыйыҡлы ҡатын-ҡыҙ ҙа осрай, – Динә йылмайҙы ла Раҡияға күҙ ҡыѕты.
– Саша ла күҙ ҡыѕырға ярата. Ә уның миҙалы бармы? – тип төпсөштө ҡыҙыҡай.
– Киѕекһеҙ! Һаман телеңде тыймайһың! – Сания, ҡыҙына шелтәле ҡарап, башын сайҡаны.
– Иркәләнеп ултыра бит, – Раушания һеңлеһен яҡлашты.
– Александраның миҙалдары ла, Ҡыҙыл Байраҡ ордены ла бар.
– Әллә хәлле йәшәйме: ит кәнсире, һабындар килтерҙе. Беҙгә ҡалдырған өс киѕәк күҙ һабынының береһен дүрт балалы Маһруйға, икенсеһен трахоманан йонсоған Мәхмүзә әбейгә бирҙек. Еѕле һабынды беҙ «күҙ һабыны» тибеҙ – күҙгә генә тотонабыҙ, – Сания көрһөнөп ҡуйҙы.
– Сашаның тормошо ла беҙҙеке кеүек. Тушенка менән һабындарҙы ире посылка итеп һалғайны. Шуларҙы бүлеп алып килде.
– Бәпәйе имен-аман, аҡылы камил, ағзалары теүәл, ғүмерле, бәхетле булып тыуһын. Алла бирһә, кәзә дебетенән балаһына, үҙенә, иренә бейәләй-бәшәйҙәр бәйләрмен, – Сания, үҙе бүләк алғандай, алсаҡ йылмайҙы.
9.
Кәзә ҡымыҙының файҙаһы тиҙ арала күренде: Сурағолға ит ҡунды, хәүефле ҡараштары тынысланды, һәр саҡ ҡымтылған ирендәре яҙылды, йыш фронт хәлдәре тураһында шатлыҡлы хәбәр алып ҡайтып һөйөндөрҙө. Совет Армияһының бер-бер артлы Европа илдәрен фашистарҙан азат итеүе аслыҡ-яланғаслыҡтан, ауыр эштән миктәгән кешеләргә киләсәктә еңелерәк, матурыраҡ, туҡ йәшәүгә өмөт уятты.
Сурағол да дәртләнде:
– Ауылдаштар фронттан ҡайтҡас, өмә яһап, түшәмен, иҙәнен түшәтермен. Башын яптырғас, ҡалғанын үҙем дә эшләп бөтөрмөн. Әл дә бүрәнә баштарына йүкә ҡабығы ябырға аҡылым еткән. Шулай эшләмәһәм, серей башлар ине, – ул, һөйләнә-һөйләнә, бура тирәләп йөрөй.
– Шуға ҡыҙҙарың менән мин дә кинәндек, – Сания ирен йөпләй.
1945 йылдың февраль аҙаҡтарында Динә Дауытова район үҙәгендә йәшәгән инәһе менән улының хәлен белеп, медпунктҡа дарыуҙар алып ҡайтты ла, шунда уҡ Аҡсуриндарға кереп, Сашаның улы тыуыуын һөйөнсөләне.
– Сания апай, һинең күстәнәстәреңде тапшырҙым. Киптерелгән гөлйемешкә, еләк ҡағына, кәзә ҡымыҙына бик һөйөндө Шура, рәхмәттәр әйтте.
– Шифаһы тейһен! – Кеше шатландырыуына Сания үҙе лә ифрат ҡыуана.
– Шура, тигәнгә, Сания апай, аптырама. «Саша» исемле ҡатын-ҡыҙға «Шура» тип тә әйтәләр, – Динә йылмайҙы ла өѕтәп ҡуйҙы, – барыһы ла «Саша» ти, ә мин «Шура» тиергә яратам.
10.
… Һуғыштан һуңғы йылдарҙа ла донъя көтөү ауыр булды. Шулай ҙа көнитмеш әкренләп яйға һалынды: колхоз-совхоздар йылдан-йыл хәлләнде – баѕыуҙарҙа иген диңгеҙ кеүек тулҡынланды, сәселмәгән ер ҡалмай торғайны; мал-тыуар ишәйҙе – яңы фермалар төҙөлдө; бала-саға күп тыуҙы – мәктәптәр гөр килде; клубтарҙа кино күрһәтеү, спектаклдәр ҡуйыу йышайҙы; китапханалар китаптар менән тулды – олоһо ла, кесеһе лә китап уҡыны; әҙиптәр менән осрашыуҙар күркәм күренештәргә әйләнде; колхозсыларға хеҙмәт хаҡын аҡсалата түләй башланылар һәм ауыл хеҙмәтсәндәренә пенсиялар тәғәйенләнде.
Ҡыѕҡаһы, тормош алға барҙы.
… Хикәйәләге персонаждар, һәр береһе үҙенә насип яҙмыш йөгөн йөкмәп, шатлыҡ-ҡыуаныстар ҙа, ҡайғы-хәсрәттәр ҙә татый-татый, ғүмер кисерҙе.
Сурағол яңы өйөн төҙөп бөткән йылда, Санияһы шалҡандай улан табып һөйөндөрҙө. Улына яугир «Радмир» тигән исем ҡушты. «Бигерәк ят исем. Мындай исемде ишеткәнем юҡ», тип Сания ҡаршы төшөп ҡараны. «Күрерһең, нәҡ ошо исем күптәргә оҡшар: «Радуюсь миру» – «Тыныслыҡҡа шатланам» тигәнде аңлата»,– тип йыуатты ҡатынын Сурағол.
Тик яралы яугирҙең ғүмер генәһе ҡыѕҡа булды: Радмирының туйын күрҙе, улының балаларын һөйөргә өлгөрмәне – алтмышы тулыр-тулмаѕ борон яҡты донъянан китте.
Сурағолдоң илһөйәрлеге улына ла күскәйне: Радмир, университет тамамлағас, сит яҡтарға тартылманы – тыуған ауылының урта мәктәбендә тарихтан уҡытты, директор булып эшләне.
Ҡатыны менән биш балаға ғүмер бирҙеләр.
Раушания менән Раҡия икеһе лә медучилище бөтөрҙө. Раушания Йүкәлеморон ауылында ғаилә ҡорҙо, балалар үѕтерҙе, хаҡлы ялға сыҡҡансы медсестра булып эшләне. Һәйбәт эшләне: Маҡтау грамоталары алды, нисәмә йыл рәттән район Советына депутат итеп һайланды, иренән, балаларынан уңды, ауылдаштарының хөрмәтен ҡаҙанды.
Раҡияны яҙмышы үҙенең тыуған ауылында, Айҙаҡайҙа, һағалаған. Алдынғы механизатор егеткә кейәүгә сыҡты. Ире менән татыу, һөйөп-һөйөлөп йәшәне – тик бала бағыу шатлығынан мәхрүм булды (түлһеҙлеге, моғайын, үѕмер сағында боҙло һыуға төшөүҙең ғилләһелер). Сания балаларына һөйөнөп, ейән-ейәнсәрҙәрен һөйөп, улар менән ғорурланып, тыныс күңел менән баҡыйлыҡҡа күсте.
Ә Маһигөл Мөҙәрисен мәңге көттө. Йәмәғәте менән һуғышҡа тиклем йәшәгән йылдарҙа булған ваҡиғаларҙы, бергә үткәргән һәр көндө шундай мауыҡтырғыс итеп һөйләргә әүәѕләнде: быларҙы әллә нисә ишеткән кешеләр ҙә һис ялҡмай, ихлас тыңлай, хатта Мөҙәристең бына-бына ҡайтып кереренә Маһигөл менән бергә ышаналар.
Юл фажиғәһенә тарып, вафат булған һеңлеһе менән кейәүенең өс балаһын үҙ ҡанаты аѕтына алды, матур тәрбиәләне, уҡытты, һәр береһенә туй яһап, башлы-күҙле итте. Хәҙер уларҙың яратыуын, ихтирамын тойоп, ярҙамдарын күреп йәшәй.
Динә Айҙаҡай менән Йүкәлеморон ауылдарының халҡын яҡшы ҡараны. Көн тимәне, төн тимәне, асы һыуыҡтарҙа, күҙ асҡыһыҙ бурандарҙа, ҡарлы-боҙло ямғырҙарҙа ауырыу янына барып етер ине – ике ауыл халҡы уның фиҙакәрлеген онотмай.
Динәнең йәмәғәте мең туғыҙ йөҙ ҡырҡ һигеҙенсе йылда ғына демобилизацияланды ла ҡатынын үҙҙәренә, район үҙәгенә, алып ҡайтты. Аҡсуриндар һәм Маһигөл менән һаман ҡатышалар.
Александра Сәлих ҡыҙы Полищуктың ризығы ситкә сәселгәйне. Ире, хәрби академия тамамлаған кадровый офицер, СССР-ҙың төрлө республикаларында хеҙмәт итте. «Энә ҡайҙа – еп шунда» тиҙәр: Саша һәр саҡ йәмәғәте янында булды: ҡайҙа ғына йәшәһәләр ҙә, һөйгән һөнәрен ташламаны – медсестра булып эшләне.
Ике улан үѕтерҙеләр – хәҙер улар ҙа, Евгений Евгеньевич менән Анатолий Евгеньевич, хәрбиҙәр.
Саша менән Айҙаҡай ҡыҙҙарының бәйләнеше өҙөлмәне: байрамдар, бигерәк тә Бөйөк Еңеү көндәре менән ҡотлаштылар. Ғүмер эсендә уларға ни бары өс тапҡыр ғына осрашырға тура килде.
Александра Полищук етмеш ете йәшендә донъя ҡуйҙы. Иренең дә, уның да ҡәберҙәре Украинала.
Һуңғы тапҡыр күрешкәндәрендә Саша йәшерәк саҡтарында төшкән фотоһын Раҡияға бүләк итте. Фотола – ҡуйы сәстәре тулҡын булып яурынын ҡаплаған, ифрат килешкән, сағыу сәскәле күлдәк кейгән һылыу Саша, эргәһендә – оҙон буйлы, көйәҙ, сибәр Евгений.
Хәҙер инде һарғая төшкән был фотоның рамын Раҡия алтын төѕкә буятып карауаты ҡаршыһына элеп ҡуйған. Йыш ҡына стенанан алып, Сашаның йөҙөнә ҡарарға ярата. Был юлы ла ошо фотоны ҡулында тотоп, эс серҙәрен систе:
– Әй, тиҙ үтә икән ғүмерҙәр! Әммә һуғыш йылдарында күргәндәр, кисергәндәр хәс тә кисә генә булғандай, һаман да иѕтә. Мына быйыл Еңеүҙең 67 йыллығын билдәләйбеҙ. Замандар үҙгәрҙе – кешеләр ҙә үҙгәрҙе. Хәҙер үҙенең ауыҙынан өҙөп ризыҡ өләшеүселәр, эскерһеҙ ярҙам күрһәтеүселәр бик һирәк. Иң аяныслыһы шул: кеше өлөшөн талаусылар, бәғерһеҙ бәндәләр күбәйә. «Яҡшылыҡ эшлә лә һыуға һал – балыҡ белер; балыҡ белмәһә, халыҡ белер» тигәндәр. Саша, һинең изгелегеңде беҙ, һинең хәстәрлегеңде күреүселәр, үҙебеҙ гүргә кергәнсе онотмабыҙ.
Теги:
