Хикәйә
1.

Мең туғыҙ йөҙ ҡырҡ дүртенсе йылдың октябрь урталары.
Сания ҡыуыҡһыҙ шәм яҡтыһында ҡыҙҙары менән бер көлсәне өскә бүлеп, үлән сәйе эскәс, тәгәстәрҙе йәһәт кенә йыуҙы ла, һәр кис һамаҡлаған һүҙҙәрҙе ҡабатлай-ҡабатлай, һикегә урын һалырға тотондо:
Ятайыҡ, йә, Аллаһ,
Торайыҡ, иншалла!
Шул йоҡонан торалмаһаҡ,
Баҡыйлыҡта иман бир, Аллаһ!
Ҡатынҡай, ғәҙәтенсә, доғаһын уҡып, бисмиллаһын әйтеп, ҡыҙҙарының уртаһына ята. Өсөһөнә ҡорама юрған буйтым етә: ҡосаҡлашып ҡына ятһалар, йылыраҡ була.
Санияның бөгөн бигерәк кәйефе юҡ. Тышта ялҡытҡыс ямғыр яуа. Иҙәнгә тас, биҙрә, көршәк теҙеп ҡуйғайнылар, шуларға тып-тып, тап-топ итеп тамсылар тама. Шыбыр-шыбыр ямғыр яуыуына, тамсыларҙың туҡтауһыҙ тыпылдауына мейес аҫтындағы сиңерткәнең сырылдауы ҡушылып китә лә эс бошоуҙы бермә-бер арттыра. Күпме эҙләп тә, шул бөжәкте таба алмайҙар.
Ямғырҙар башланмаҫ борон, көндәр ҡоро саҡта, ҡыйыҡ аҫтын һыларға Сания ваҡыт еткерә алманы. Йыл әйләнәһенә һис бөтмәгән колхоз эшенән бушап буламы ни… Ун дүрт йәшлек Раҡияһы менән ун алтыһы яңы тул­ған Раушанияһы ла ферманан ҡайтмай: мал ҡарайҙар, һыйыр һауалар. Бесән эше башланһа, хатта аҙналар буйы күрешмәйҙәр. Бесәнселәргә ауылға ҡайтырға мөмкин дә түгел: таң менән, һалҡыныраҡ мәлдә, сабалар ҙа, төшкөлөктө ашағас, элегерәк сапҡанын, кибергә өлгөргәнен, йыялар, күбәләйҙәр. Йәшерәк, таһыллыраҡ ҡатын-ҡыҙ кәбән ҡоя.
Санияны күңелһеҙ уйҙарынан арындырырға теләгәндәй, кәзәкәйҙәре Машка мыҡырлап ҡуя.
– Килде бит заманалар: хәләл малыңды йәшереп аҫра инде. – Сания, кәзәне йә урларҙар, йә бүреләр тамаҡлар, тип ҡурҡып, ишек төбөндә, оло мейес артындараҡ, ситлек эшләгәйне. Септә ҡорған ҡороп ҡуйҙы – Машка ауылдаштар күҙенә лә салынмаҫҡа тейеш. Был донъяның кеме юҡ: күрерҙәр, Әширәфкә еткерерҙәр…
– Раҡия, Машкаға бесәнде аҙ һалдыңмы әллә?
– ≠ҙең самалап һалырға ҡуштың бит…
– Иртәгә күберәк ашат, ҡайын япрағы менән кесерткән керетергә лә онотма. Миктәһә, йә бәрәсләй алмаҫ. Күҙ терәп торғаныбыҙ шул кәзә. Аллам һаҡлаһын, әрәм генә була күрмәһен, бөлөрбөҙ, – Сания көрһөнөп ҡуйҙы.
Һары таңдарҙа йә эңер төшкәс, колхоз бригадирынан ҡасып–боҫоп Машкаға, тыуасаҡ бәрәстәргә етерлек бесән әҙерләнеләр. Йылға аръяғына сығып, үләнде ураҡ менән уралар ҙа, киндер тоҡҡа тултырып, алып ҡайталар. Раҡияһы менән Раушанияһы ураҡ тоторға оһолланып бөттө. Әлдә лапаҫтары ныҡ: ҡыйыҡ аҫтына ямғыр үтмәй. Тоҡтағы үләнде йәйеп ебәрәләр. Бер-ике көндән һурыға, ике-өс көндән кибеп тә сыға. Кипкән бесән өҫтөнә тағы яңы үлән йәйәләр. Ямғырға сыланмай ғына кипкән бесән йәм-йәшел була. Ҡайын япрағы, кесерткән ташынылар. Уларын, «Машкаға витамин», тип кинәнә-кинәнә миндек итеп бәйләп элделәр. Эшләһәң, эш ҡарышмай. Тик үҙҙәренә ризыҡ табыуы ифрат ҡыйын.
Раҡия ҡапыл йомартланды:
– Машка бәрәңге ҡабығын да ярата! – тине, инәһенә һыйынып.
– Бәрәңгене әрсеп бешермәгеҙ, барлыҡ ризығыбыҙ шул – һаҡсыл булығыҙ. Быйыл сәсергә орлоҡ тапмай, яфаланғаныбыҙҙы онотмағыҙ. Әлдә Катерина бар. Ул бәрәңге бирмәһә, сәсә алмаҫ инек. Сашаһы һуғыштан имен-һау ҡайтһын инде. Карауаты ҡаршыһындағы бала ҡосаҡлаған ҡатын төшөрөлгән кәртинкәгә ҡарап, көнө-төнө суҡына, улының тере ҡалыуын теләй. Изгелекле мәрйәкәй, ҡырҡ биштә генә булһа ла, йыш ауырый, аяғы бик һыҙлай, ҡайһы саҡ бөтөнләй баҫа алмай икән. Ире хеҙмәт армияһында ине, үпкәһенә һыуыҡ тейеп, иллеһе лә тулмай, гүр эйәһе булды. Әлдә әтейе бар: уныһы ла олоғайған – етмешкә етеп бара. Гриша ҡарт һаман сос, егәрле, һис тик тормай, рәхмәттәр яуғыры.
– Инәй, әлдә улар бай: беҙгә аҡмаһа ла тамып тора – эшен эшләйбеҙ ҙә беҙгә кәрәк нәмәне бирәләр, – әлегәсә һүҙгә ҡыҫылмай ятҡан Раушания ла хәбәргә ҡушылды.
– Элек-электән хәлле йәшәгәндәр. «Урыҫ байыһа, өй һала, башҡорт байыһа, бисә ала» тиҙәр бит. Йорто ҙур – әллә нисә бүлмәле, болдорҙары бейек. Ниндәй генә йәшелсә үҫтермәйҙәр ҙә нисәмә төрлө бәшмәк йыймайҙар – ҡышҡылыҡҡа тоҙлап ҡуялар. Бәрәңгегә ҡушып ашаһаң, хатта тәмле. Бәшмәктең бер төрлөһөн яҙҙан уҡ йыя Гриша ҡарт, көҙөнә икенсе төрлөләрен. Сусҡа майында ҡыҙҙырып ашайҙар. Катерина күпме ҡыҫтаһа ла, ни ҡәҙәре ас булһам да, ауыҙыма алғаным юҡ. Тәүбә, гонаһтан ҡурҡмай, нисек сусҡа итен, майын ашамаҡ кәрәк…
– Их, әпәкәйгә аҡ май һылаптырып, бәрәңгене йәш ҡаймаҡҡа маныптырып ашаһаң ине! – Раҡия төкөрөгөн йотоп ҡуйҙы.
– Һуғыш бөткәс, ашарбыҙ. Совет Армияһы фашистарҙы, дөмөккөрҙәрҙе, дөрә генә икән. Оҙаҡламай һуғыш тамамлана, тиҙәр, – Раушанияның тауышында тантана һиҙелде.
– «Оҙаҡламай» тигәндәре ҡасанғаса һуҙылыр бит әле… Һуғыштың бер көнө йылға тиң. Утыныбыҙ ҙа яҙғаса етмәҫ. Былтыр ҡыш кәртәләрҙе лә яғып бөттөк. Күҙ асҡыһыҙ бурандар башланһа, тағы утынға йөрөй алмабыҙ. Яҡыныраҡ нимә осрай – сытыр-фәләнме, ерекме, уҫаҡмы, ҡайынмы – бер нимәгә ҡарамай, хәлебеҙсә ташып ҡалырға кәрәк, – Сания, хафаланғанын һиҙҙермәҫкә, балаларын ҡурҡытмаҫҡа тырыштымы, хәбәрен ҡапыл икенсегә бороп ебәрҙе. – Раҡия, әтейеңә хат яҙҙыңмы!
– Бәй, хатын алғас та, яуап яҙҙым бит – ҡат-ҡат уҡып ишеттерҙем, әллә оноттоңмо! – Ҡыҙыҡай, сикһеҙ аптырап, тороп ултырҙы.
– Ә һин тағы яҙ, тик Раушанияның ауырығанын яҙма – көйөнөр.
– Ни ере яраланғанын әтейем ниңә яҙманы икән? Һауыҡһа, тағы фронтҡа ебәрерҙәр микән? – Раушания ла урынынан торорға аҙаплана башланы.
– Нимәгә йыбырланығыҙ ҙа киттегеҙ!? Ятығыҙ, ябынығыҙ? Инде йылындым, тиһәм… – Сания, һуҡрана-һуҡрана, юрғанды ҡымтыны.
– И-их, иртәгә әтейем ҡайтып керһен ине! – Раҡия көн оҙоно уйлағанын әйткәнен һиҙмәй ҙә ҡала.
– Имен-аман булһын – тып итеп ҡайтыр ҙа керер, иншалла! – Санияның шундуҡ кәйефе күтәрелде, йөҙө яҡтырҙы, тауышы баҙыҡланды.
– Әтейем ҡайтҡас та, бураға тотонор. Яңы өйгә керһәк, «тамсылар таҡмағын» һағынырбыҙ әле… – Раушания шаяртҡан булды.
Сания уның һүҙен бүлдерҙе:
– Әтейегеҙ ифрат егәрле ине.
Раҡия тағы тороп ултырҙы:
– Инәй, «ине» тип һөйләмә. «Ине» үткән заманды белдерә. Шөкөр, ул тере, хаты килеп тора.
– Хәҙерге балалар һүҙгә шәп тә инде. Шулай, әтейегеҙ – ауылыбыҙҙың данлыҡлы балта оҫтаһы. Ошо бураны ихласлап тиҙ арала бураны. Өмә менән бер көндә мүкләп күтәрҙеләр. Өйҙөң ярты эше эшләнгәйне. Сурағол өйгә ҡарап тора ла: «Гриша Ципишев белештең йорто һымаҡ төҙөрмөн: өй башын тимер менән ябырмын, болдорҙо бейек, иркен итермен, тәҙрә яҡтарын, кәрниздәрҙе буярмын. Урыҫ ҡапҡа эшләрмен. Көҙгә яңы өйгә керәбеҙ», – тип кинәнә. Ҡапталғыр Гитлер бөтә хыялдарҙы емерҙе. Лабырлай торғас, ярты төн етте, шай. Йоҡлайыҡ. Әй–й, онота яҙҙым: Раҡия, иртәгә ямғыр туҡтау менән мөрйә төбөн, түбәнең ярғыланған ерҙәрен һылап төш. Дуйын балсыҡ әҙерләп ҡуйҙым. Былай ни, ҡар яуғансы таҡмаҡ тыңлап интегербеҙ.
– Бәй, иртәгә ямғырҙың туҡтарын ҡайҙан беләһең? – Раҡия ғәжәп­ләнде.
– Кинәт башланған ямғыр тиҙ туҡтай. Бөгөн, дүшәмбе, яуырға тотондо. Ә мына йома көн башланғаны аҙнаға һуҙыла. Әммә көҙгө көнгә ышаныс юҡ: яҙғы ямғыр – көн аҡыл, көҙгө ямғыр ни аҡыл, тиҙәр. – Күпмелер һүҙһеҙ генә ятҡас, Сания хәбәрен ялғаны. – Бригадир иртәгә келәттә ашлыҡ әйләндерергә ҡушты – иген ҡыҙа башлаған. Көндәр сыуаҡ саҡта элеваторға ташып бөтә алманылар. Исраф була күрмәһен – Әширәф ағайҙың башын ашарҙар.
– Ашатыр ул башын! ≠ҙе һоғона бит әҙәм баштарын. Уның… – Раушания һүҙен дауам итә алманы, эсе бығырҙай башланы. Шуны ғына көткәндәй, Раҡияның эсе лә тауышланырға тотондо.
– Шул тирәм генә һәләк ауырта, – инәһенең ҡулын һыҙлаған ергә һалды Раҡия.
– Ашау етмәй, балалар. Өс көлсә бар, хәҙер ашатһам, иртәгәгә ҡалмай. Нисек тә түҙегеҙ. Келәттән бер-ике ус арыш алып ҡайтһам, ҡурмас ҡыҙҙырыр инек… – Сания шыбырлауға күсте.
– Көнһылыу апай көнөнә төшөргә уйлайһыңмы? – Ҡурҡҡан ҡыҙҙар инәкәйҙәренә һыйынды.
– Ҡуй инде, ундай көндәрҙе күрергә яҙмаһын. Был Әширәф ағайҙың ҡанһыҙлығы, таш бәғерлеге ни ҡәҙәре: өс балаһын һис йәлләмәйенсә, Көнһылыуҙы төрмәгә оҙатты бит. Йә инде, ике ус арыш өсөн кеше башына етсәле… Көнһылыу колхоз эшендә көн-төн эшләне, әле лә күпме файҙаһы тейер ине. Район үҙәгендәге балалар йортона алып киткән бахыр сабыйҙары ни хәлдәлер инде… Йә, нисек тә йоҡларға тырышайыҡ, иртәгә һары таңдан торорға кәрәк, – Сания ҡыҙҙарын ҡыҫып ҡосаҡланы ла тымып ҡалды.
2.
Ишек дөбөрләгәнгә уяндылар.
– Хоҙайым, әтейегеҙ ҡайттымы әллә?!. – Сания, юрғанды һирпеп ташланы ла, ҡалтыранған ҡулдарын саҡ тыңлатып һуҡыр шәмде ҡабыҙғас, быуыны бушаған аяҡтарын һөйрәп, ишеккә йүнәлде. Раҡия пәрҙәһеҙ тәҙрәгә күҙ һалды: тышта ҡараңғы әле. Көҙгө көндәр ҡыҫҡа шул – эңер тиҙ төшә, һуң яҡтыра. Әле сәғәт нисә икәнен дә белерлек түгел.
Раушания ла, һәрмәнеп, һике ситенә яй ғына шыуышты. Уның күҙҙәре ипләп күрмәй – эренләп ыҙалата. Сания тәҙрә пәрҙәләрен һелтелә йыуып, күҙҙәрен һөртөргә биреп ҡуйған. Раушания, һыҙлаған күҙҙәренә сепрәк ябып, күберәген ятып ҡына тора – бер нимәгә лә эшкинмәй.
– Әтейегеҙ ҡайтҡандыр! – Сания, кем килгәнен дә һорамай, ишекте асып ебәрҙе.
Әммә ишектән ауыл Советы рәйесе Әширәф менән йәш кенә һалдат килеп керҙе.
– Һаумыһығыҙ! – Әширәф көр тауыш менән сәләмләште.
– Әкренләп… – баҙанған Сания артҡа сигенде, ҡурҡыуҙан ҙурайып киткән күҙҙәрен ят кешегә төбәне: әллә Сурағоло хаҡында бер-бер яман хәбәр килтергәнме?..
Раушания, урынына кире ята һалып, юрғанын бөр­кәнде.
Раҡия ла һалдатҡа текәлде, әммә әтеһе түгеллеген күргәс, шундуҡ бөршәйҙе, күҙ алдары ҡараңғыланып, яй ғына иҙәнгә сүгәләне…
Раҡия күҙҙәрен асҡанда теге һалдат һике ситендә уға ҡарап ултыра ине. Ҡыҙ бала үҙен һикегә күтәреп һал­ғандарын да һиҙмәгәйне. Әширәф менән Сания йәнәш баҫып тора. Өйгә ниндәйҙер дарыуҙың ҡырҡыу еҫе таралған – Раҡияның танауын ярып бара. Ҡыҙыҡай, тырышып-тырмашып тороп ултырҙы ла, былар һауыттарға абынғандыр, тип уйлап, иҙәнгә ҡараны. Иҙәнгә теҙелгән һауыт-һаба юҡ ине – Сания уларҙы йыйырға, һыуҙарын түгергә өлгөргәйне. Раҡия иркен һуланы. Уның тороп ултырғанын, күҙҙәрен тултырып, тирә-яҡты байҡағанын күргәс, Сания шым ғына иларға тотондо:
– Балаҡайымдан яҙҙым тип, ҡоттарым осто. Рәхмәт, туғанҡай, ҡотҡарҙың, – тине ул һалдатҡа.
Әширәф, әлеге көтөлмәгән хәлгә асыуы килеүен белдереп, тамағын ҡырҙы, артһыҙ ултырғысҡа ашыҡмай ғына уңайлап ултырҙы ла ҡулынан мәңге төшмәгән күн сумкаһын тубығына һалып, ҡәләм алды:
– Сания ҡәрендәш, түләп бөтмәгән былтырғы һалымың бар. Ә быйылғыһын түләй ҙә башламағанһың. Мына налог агентына ниндәй яуап бирерһең?
– Ит һалымына һыйырыбыҙҙы тотондоҡ. Былтырғы-быйылғы ит һалымы түләнде. Һыйырҙы һуймаҫ борон һөт менән майҙы ла тапшырҙым. Мәрйә белешем Катеринанан ике һарыҡ тиреһе килтереп бирҙем. Өмрәхилә апайға, үҙеңдең бисәңә, әллә күпме йөн иләп, ун пар бейәләй-бәшәй бәйләнем. Ғаиләгеҙ менән шуларҙы кейәһегеҙ. «Был эштәрең өсөн йөҙ күкәй, ике кило йөн менән иҫәпләшермен. Налогҡа тиһәң, Әширәф келәткә үҙе алып барыр», тигәйне лә… Шулай булғас, былтырғы һалым вис түләнеп бөткән.
Әширәф агент алдында оятҡа ҡалырын көтмәгәйне – маңлайын ҡул һырты менән һыпырҙы:
– Белмәйем… Өмрәхилә бер ни ҙә әйтмәне. Ярай, асыҡлармын. Әле быйылғы һалымына күсәйек. Тәк, илле килограмм итеңде ысынлап та тапшырҙың микән? – Ауыл Советы рәйесе ниндәйҙер ҡағыҙҙарҙы күҙенә терәп тиерлек ҡарай башланы.
– Бәй, был ни хәл? Ит хаҡында яҙманыңмы ни, ағай? Һыйырыбыҙҙы ике йылдың һалымына тотондоҡ. ≠ҙебеҙ баш–тояғы, эсәк-ҡарыны менән хушландыҡ. Былтырғы, быйылғы ит һалымыбыҙ бөткән. Раҡия, яҙып барғайның бит: килтер әле шул ҡағыҙҙы! – Ифрат хафаланған Санияның йөҙө ап-аҡ булды.
Раҡия шүрлеккә үрелде: иҫәп-хисап теркәлгән дәфтәрҙе шунда һаҡлайҙар. Исеме генә дәфтәр – ысынында иһә төрлө ҡағыҙ киҫәктәрен, гәзит ситтәрен беркетеп, тегеп ҡуйған нәмә.
Ҡыҙ ҡысҡырып, асыҡ итеп уҡырға тотондо: 1943 йыл. Мең литр һөт, туғыҙ килограмм май, илле килограмм ит, ике килограмм йөн, ике һарыҡ тиреһе, йөҙ дана кү­кәй түләнгән. 1944 йыл. Илле килограмм ит түләнде».
– Яр-а-ай… – тип һуҙҙы Әширәф, шунан, ҡапыл ҡурҡып уянған кеше кеүек, ҡысҡырып ебәрҙе:
– Ҡалғандарын ҡасан тапшыраһың!?
– Һарығыбыҙ юҡ шул, – Сания, ғәйепле бала һымаҡ, башын аҫҡа эйеп, ауыр көрһөнөп ҡуйҙы.
– Һарыҡ тиреһе булмаһа, кәзәнеке лә ярай! – Әширәф бөлөнөп киткән ҡатынға күҙенең ағы менән ҡараны.
Кәзә тиреһе лә ярай, тигәнде ишеткәс, Раҡияның йөрәге дарҫлап тибергә тотондо: ҡорған артындағы Машкабыҙ мыҡырҙамаһа ғына ярар ине… Әширәф бабай уны шәйләмәһә генә ярар ине… Әллә кәзәбеҙҙең барлығын беләме икән?.. – Ҡыҙ бала тағы иҫтән яҙыр сиккә ет­кәйне.
Әширәф ҡапыл хәбәрен икенсегә бороп ебәрҙе:
– Ништәп оҙаҡ йоҡлайһығыҙ? Сания, һиңә келәткә барырға ҡушманымы ни бригадир?
– Ҡушты, ҡушты. Тик… бармам, ахыры. Бердяевка ауылындағы Катерина белешемдән һарыҡ тиреһе алып ҡайтырға кәрәк. Ул ҡул эшен белмәй – бәшәй-бирсәткәләрҙе минән бәйләтеп, фронтҡа оҙата. Әжеренә ни һораһам да бирә – һыҡмыр түгел. Ваҡ мал һуйып торалар. Әтеһенең ҡулы оҫта – тиреләрҙе дан итеп эшкәртә.
– Биләмдә һәптәндәгәс, ашлыҡ нимәштәр? Вредительство бит был!
Шул саҡ Раушания юрған аҫтынан башын сығарҙы ла, ғауғаны артабан тыңлай алманы, ахыры, тороп ултырҙы.
Әширәф шаҡ ҡатты:
– Раушания, ниңә фермала түгелһең!
– Маһигөл апай минең һыйырҙарҙы ла һауа. Күҙҙәрем һәләк ауырта! – Хәлһеҙ ҡыҙ хәбәрен саҡ һөйләп бөттө.
– Әле һеҙ шулаймы! Хөкүмәткә хөсөтлөк ҡылаһығыҙ икән. Мин һеҙҙеме!.. Бригадир был ҡәҙәре баш-баштаҡлыҡҡа юл ҡуямы!? Мин унымы?.. Мына, күрәһегеҙме, иптәш Полищук, беҙҙең ауыл халҡының ялҡаулығын! Йоҡонан башҡаны белмәйҙәр! – Ауыл Советы рәйесе ҡыҙып китте: бүртенде, ауыҙынан төкөрөктәр сәсеп, аҡырҙы–баҡырҙы, былай ҙа оло күҙҙәре яман аҡайҙы.
– Ағай… Әширәф ағай, ипләп… Раушанияның битенә һыйыр ҡойроғо менән һелтәгән, күҙенә сүп кергәндер – эренләп яфалай. Күҙҙән яҙһа, бөтөнләй һуҡырайһа, нишләрбеҙ!?. – Балаһы өсөн инәкәйҙәр сараһыҙҙан саяға әйләнә, Санияның тауышы нығынды, бахыр хәленән шунда уҡ арынып, рәйестең күҙҙәренә тура ҡараны.
Әлегәсә бер хәбәргә лә ҡыҫылмай ултырған һалдат ҡапыл һикенән торҙо, йондоҙло бүреге менән һоро шинелен сисеп, сөйгә элде. Фанер ҡумтаһын асып ебәрҙе, ҙур киҫәк кер һабыны алып, ҡулын йыуҙы, аҡ ҡына, таҙаҡай ғына шаҙра таҫтамалына ҡулдарын һөрттө.
– Раушания һеңлем, үҙем тикшерәйем әле, – ул йәһәт кенә ике күҙҙең ҡабаҡтарын күтәреп ҡараны. – Был – трахома. Трахоманың бик йоғошло икәнен беләһегеҙ. Әширәф Шәрәфетдинович, төшкөлөккә мин бында киләм, – тине ят ҡунаҡ. Ауыл Советы рәйесенә фарман биргәндәй, өҫтәп ҡуйҙы: – Бында аш бешерерлек мөмкинлек тыуҙырығыҙ! – Һалдат Санияға боролдо. – Бурыслы кешеләрҙе күреп, һөйләшеп бөткәс тә, килермен.
– Полищук иптәш, Өмрәхилә апайың табындарҙы мул әҙерләй – әлегәсә йөҙөмә ҡыҙыллыҡ килтермәне. Әллә, аңғармайынса, үпкәләттекме? – Әширәф баҙанды: ҡиәфәте ҡыҙыҡ та, ҡыҙғаныс та ине.
Һалдат яуап бирмәне, йәһәт кенә кейенде лә сығып китте. Уның артынан эләгә-һарыға Әширәф эйәрҙе.
Көтөлмәгән хәбәргә өсөһө лә шаңҡып, бер килке тауыш-тынһыҙ ултырҙылар. Шул саҡ Маһигөл килеп керҙе:
– Һаумыһығыҙ! – тип, ғәҙәтенсә, һапалы сәләмләш-те ул.
– Әлегә теребеҙ, – тигән булды Сания.
– Әширәф ағай ниндәй һалдат эйәртеп алған? Ниңә килгәндәр? Әле ҡапҡағыҙҙан сыҡҡандарын күрҙем – силсәүит яғына киттеләр.
– Һаман шул һалым инде. Былтыр Өмрәхилә апай минән әллә күпме эш эшләтте: күкәй, йөн менән иҫәпләшергә һүҙ биргәйне, һалымға тигәнен келәткә Әширәф үҙе алып барыр, тигәйне. Вәғәҙәһен онотто микән? Йөҙ күкәй, ике килограмм йөн түләнеп бөтмәгән тип, налог агенты алдында йөҙ йырта.
– Өмрәхилә апайҙың кеше малына өңрәйеүен беләһең дә! Бер туҫтаҡ аш өсөн бер баҡса ҡаҙытҡан ҡанһыҙ ҡатын бит ул! Уның янында яҡын йөрөргә ярамай! – Маһигөл күптән йөрәгенә йыйылғанын бер юлы тышҡа сығарҙы.
– Юҡлыҡ йөрөтә, юҡлыҡ! Тырышып-тырмашып һыйыр аҫраныҡ – ауыҙыбыҙға май теймәне. Бала-сағаның ауыҙынан өҙөп, тартып ала бит был һалым тигәнең! Ҡасан бөтөр икән мындай ыҙалар, мындай асығыуҙар? Сүп өҫтөнә сүмәлә, тигәндәй, анау һалдат төшкөлөккә беҙгә киләм, тине. Шуға аптыранып ултырабыҙ: уның тамағын нисек туйҙырырбыҙ? Әллә йүләр микән ул бәндә: миктәүҙең сигенә сыҡҡаныбыҙҙы аңламай, күрмәй микән? Астың хәлен туҡ белмәй шул… – Сания сайҡалып ҡуйҙы, тәрән һуланы.
Инәһенең ауыр көрһөнөүе Раҡияның да телен асып ебәрҙе:
– Бигерәк әрпеш тә ул: гимнастеркаһын ҡайыш менән быумаған, күкрәгендә наградалары ла юҡ. Мыйығы бер көнлөк бәпкә йөнөнә оҡшаған. ≠ҙе һимеҙ генә…
– Һимеҙ булмай – тыл ҡомағы бит: ҡайһы ауылға барһа ла, уполномочтарҙың тамағы һыйлы: келәттәге иң затлы ризыҡтар уларға. Колхоз хужалары күстәнәстәр биреп оҙата. Шул арала, Раҡия иркәм, ни ҡәҙәре етешһеҙлеген күрергә өлгөргәнһең – бигерәк осло күҙһең дә инде? – Маһигөл йылмайҙы, ҡәрендәшенең арҡаһынан һөйҙө.
Апаһының осло күҙ тигәне оҡшап ҡалдымы, ҡыҙыҡай өҫтәп ҡуйҙы:
– Тауышы ла бисәләрҙеке һымаҡ бит.
– Һалдат киткәнсе Катерина белешемә бармам, ахыры. Ҡасан китер икән? – Санияның – һаман бөтмәҫ хәсрәте менән донъя хәстәре.
– Уларҙың ҡайһылары аҙна буйына ята торған, – Маһигөл Раушанияға боролдо. – Күҙҙәрең аҙыраҡ арыуланамы?
– Бөгөн күҙ ҡабаҡтарымды күтәрә лә алмайым. Һуҡыраям бит! – Раушания ыңғырашып ҡуйҙы.
Шул саҡ ике ҡулына ике төйөнсөк тотҡан Фәҡилә, келәт ҡарауылсыһы Хәмиттең ҡатыны, килеп керҙе.
– Силсәүит ебәрергә ҡушҡан: мына ит, май, ярма, он, сәй, шәкәр! – тине лә төйөнсөктәрҙе дыңҡ итеп һикегә ултыртты, үпкәләгәндәй тырт-мырт баҫып, сығып та китте.
Өйҙәгеләр көтөлмәгән хәлгә телһеҙ ҡалды.
Тәүләп Сания иҫенә килде:
– Был ҡәҙәре ризыҡ хаҡын аҙаҡ түләтерҙәр микән? Һалымға ҡушып һораһалар, бәлә бит.
– Әллә инде… Түрә-ҡараны ашатырға тип ташыған аҙыҡ-түлек хаҡын Өмрәхилә әллә түләй, тиһеңме? Түләргә булһа, яҡын юлатмаҫ ине. – Маһигөл хәбәрҙе икенсе юҫыҡҡа йүнәлтергә ашыҡты. – Раушания иркәм, тыныс ҡына, борсолмай ғына ят, йәме. Төшкө һауынға Раҡия барырмы, тигәйнем, мында инәһенә ярҙам итһен. Нисек тә үҙем өлгөрөрмөн.
– Әй, ҡаңғырып ултырамсы, мейес яғайым, аш һалайым. Туҡмасҡа он бар, күкәй юҡ. Туҡмасым таралып торор инде! – Сания ҡаҙан аҫтына ут тоҡандырырға тотондо.
– Ике-өс күкәй бар ине, хәҙер керетермен, – Маһигөл ишеккә йүнәлде.
– Һинһеҙ ни эшләр инек: һөт-ҡатыҡ килтереп тораһың, мең-мең рәхмәттәр яуһын, Мөҙәрисең имен-аман ҡайтып, балалар үҫтереп, бәхетле йәшәргә насип итһен, – тип һамаҡланы хужабикә.
– Амин! Теләктәрең ҡабул булһын! – Маһигөлдөң тауышы өҙөлдө. Йәш ҡатын башын баҫып, шым ғына сығып китте. Күҙ йәштәрен күрһәтмәҫкә тырышыуын өсөһө лә аңлағайны: аҙна-ун көн элек Маһигөлдөң ире Иҙрисов Мөҙәристең ҡара ҡағыҙын – похоронкаһын алғайнылар… Йәренең мәрхүм булыуына йәш ҡатын тамсы ла ышанманы. Ышанмаһа ла, йәндәй йәмәғәте хаҡында һүҙ сыҡһа, күҙҙәренә йәш тула.

(Дауамы бар).